Jajniki pełnią w organizmie kobiety dwie zasadnicze funkcje: rozrodczą i wewnątrzwydzielniczą. Są one niezbędne dla prawidłowego rozwoju trzeciorzędowych cech płciowych u kobiet. Jajniki są także narządami, które warunkują prawidłową płodność kobiety i wydzielają hormony ważne dla prawidłowego funkcjonowaniu organizmu kobiety.
Jajniki – budowa, funkcje, choroby jajników
Spis treści
- Jajniki – jak są zbudowane?
- Jakie są podstawowe funkcje jajników w organizmie kobiety?
- Cykl miesiączkowy – czyli w jaki sposób jajniki uwalniają komórki jajowe?
- Jajniki – jakie są najczęstsze choroby jajników?
- Jakie są przyczyny bólu jajników przed miesiączką?
- Wypowiedź endokrynologa na temat jajników
Jajniki – jak są zbudowane?
Jajniki są parzystymi gruczołami wewnątrzwydzielniczymi. Leżą w miednicy mniejszej, wewnątrz jamy otrzewnej. Przyśrodkowo jajnik łączy się przez wnękę jajnika z krezką. Dodatkowo jajniki są umocowane za pomocą więzadeł: więzadła właściwego jajnika oraz więzadła wieszadłowego jajnika
Jajniki mają kształt owalno-spłaszczony. Posiadają dwa bieguny – jajowodowy i maciczny. Jajnik dorosłej kobiety ma wymiary około 2,5-5 cm x 1,5-3 cm i waży około 5-8 g.
Pod względem histologicznym jajniki dzielą się na dwie części. Jest to kora i rdzeń jajnika. Kora jajnika jest zbudowana z podścieliska łącznotkankowego, które jest swoiste dla jajnika. W tej części jajnika rozmieszczone są komórki jajowe. Każda komórka jajowa jest otoczona spłaszczonymi komórkami nabłonkowymi – wraz z komórką jajową stanowią pęcherzyki jajnikowe pierwotne.
Rdzeń jajnika jest zbudowany z tkanki łącznej o strukturze bardziej włóknistej, obfitującej w naczynia krwionośne.
Unaczynienie jajnika pochodzi od tętnicy jajnikowej, która jest gałęzią aorty brzusznej. Krew odpływa z jajnika drogą żyły jajnikowej. Lewa żyła jajnikowa uchodzi do lewej żyły nerkowej, natomiast prawa żyła jajnikowa uchodzi do żyły głównej dolnej.
Jak bolą jajniki? Ból jajników odczuwany jest po obu stronach podbrzusza i może promieniować w stronę pachwin i do ud.
Jakie są podstawowe funkcje jajników w organizmie kobiety?
Jak wcześniej wspomniano, jajniki mają dwie podstawowe funkcje – rozrodczą i wewnątrzwydzielniczą. Oznacza to, że są one narządami, które produkują gamety oraz hormony.
Funkcja rozrodcza jajników polega na produkcji komórek jajowych. Kobiety rodzą się ze wszystkimi komórkami jajowymi, które będą posiadały w ciągu życia. Oznacza to, że nie są w stanie wyprodukować nowych. Jednak te komórki jajowe nie są dojrzałe – są „zamrożone” w stadium oocytu I rzędu. U kobiet w wieku rozrodczym komórki te dojrzewają w cyklicznym schemacie – podczas cyklu miesiączkowego. W wyniku tego procesu jajniki uwalniają komórkę jajową zdolną do zapłodnienia.
Funkcja hormonalna jajników polega na produkcji hormonów płciowych. Jajniki produkują hormony płciowe żeńskie, czyli estrogeny i progesteron, a także w mniejszych ilościach androgeny, czyli hormony typowo męskie. Hormony te są wydzielane zgodnie z osią podwzgórze – przysadka mózgowa – jajniki.
Podwzgórze wytwarza hormon uwalniający gonadotropiny (GnRH), który powoduje wydzielanie hormonów z przedniego płata przysadki. Są to hormon folikulotropowy (FSH) i hormon luteinizujący (LH). FSH jest niezbędne do zapoczątkowania i podtrzymania gametogenezy, a LH głównie pobudza produkcję hormonów płciowych przez jajniki.
Cykl miesiączkowy – czyli w jaki sposób jajniki uwalniają komórki jajowe?
Kobiety wytwarzają komórki jajowe w comiesięcznych cyklach trwających około 28 dni. Cykle te są nazywane menstruacyjnymi bądź miesiączkowymi.
Fachowo cykl miesiączkowy możemy podzielić na:
- cykl jajnikowy – obejmujący zmiany następujące w pęcherzykach jajnikowych,
- cykl maciczny – obejmujący zmiany w obrębie endometrium (czyli błonę śluzową macicy),
- cykl szyjkowy – czyli zmiany zachodzące w obrębie szyjki macicy (a konkretniej – zmiany konsystencji śluzu, który jest wytwarzany przez szyjkę macicy).
Cykl jajnikowy dzieli się na 3 fazy:
- faza folikularna – jest to czas wzrostu pęcherzyka jajnikowego, jest to najbardziej zmienna pod względem długości faza cyklu,
- owulacja – proces uwolnienia komórki jajowej z pęcherzyka,
- faza lutealna – pęknięty pęcherzyk jajnikowy (pęcherzyk Graafa) zmienia się w ciałko żółte, które wydziela hormony przygotowujące organizm kobiety do zajścia w ciążę. Jeśli jednak nie dojdzie do zapłodnienia, to po 14 dniach jego funkcja ustaje i rozpoczyna się kolejny cykl jajnikowy.
Cykl maciczny ma 4 fazy:
- miesiączka – dochodzi do złuszczenia warstwy czynnościowej błony śluzowej macicy;
- faza proliferacyjna – ściśle związana ze wzrostem pęcherzyków w jajniku, zależy od stężenia estrogenów. Rozpoczyna się odbudowa nabłonka, który pokrywa ranę miesiączkową. Endometrium ulega pogrubieniu, zwiększa się liczba i objętość gruczołów oraz zwiększa się unaczynienie;
- faza owulacyjna – błona śluzowa macicy ulega dalszemu pogrubieniu, jednak w tej fazie nie zachodzą zmiany strukturalne;
- faza sekrecyjna – zmiany w endometrium zachodzą pod wpływem progesteronu – grubość błony śluzowej i tkanka gruczołowa dalej ulegają pogrubieniu, komórki gromadzą glikogen, lipidy i białka. Zmiany te mają na celu przygotowanie do implantacji zarodka. Jeśli nie dojdzie do zapłodnienia, na 1-2 dni przed kolejną miesiączką rozpoczynają się zmiany degeneracyjne endometrium.
Jajniki – jakie są najczęstsze choroby jajników?
Choroby jajników mogą dotyczyć nieprawidłowości zarówno w ich funkcji prokreacyjnej, jak i hormonalnej. Często zaburzenia w obrębie obu tych funkcji współistnieją ze sobą. Przyczyną chorób jajnika mogą być pierwotne choroby jajników lub zaburzenia hormonalnej osi podwzgórzowo-przysadkowo-jajnikowej.
Pierwszą grupą chorób jajników są ich zaburzenia rozwojowe, czyli np. agnezja i dysgenezja jajników. Oznacza to stan, w którym jajniki są niewykształcone lub nieprawidłowo wykształcone.
Drugą grupę chorób jajników stanowią zaburzenia ich czynności. Do tej grupy zaliczamy między innymi:
- hipoplazję (niedorozwój),
- przedwczesne wygasanie czynności jajników,
- zespół policystycznych jajników,
- wtórną niewydolność jajników.
Trzecią grupę stanowią choroby zapalne, czyli zapalenie jajników.
Kolejną grupę stanowią zmiany nowotworopodobne jajników. Zaliczamy do nich między innymi:
- torbiele pęcherzykowe,
- torbiele ciałka żółtego,
- torbiele proste,
- torbiele okołojajnikowe,
- endometriozę jajników.
Ostatnią grupę chorób jajników stanowią ich nowotwory. Jest to bardzo zróżnicowana grupa chorób. Wśród nich wyróżniamy:
- nowotowory nabłonkowe (rak jajnika),
- nowotwory gonadalne,
- nowotwory germinalne,
- przerzuty innych nowotworów,
- inne, rzadsze nowotwory.
Zespół policystycznych jajników (PCOS)
Zespół policystycznych jajników jest chorobą, która występuje często u kobiet w wieku rozrodczym - dotyczy aż 4-12% kobiet w tej grupie wiekowej. U pacjentek dotkniętych tą chorobą występują zarówno zaburzenia wydzielania gonadotropin, czyli hormonów przysadki mózgowej, jak i zaburzenia budowy oraz czynności hormonalnej jajników.
Jajniki pacjentek chorych na PCOS są powiększone, kuliste, pokryte grubą osłonką białawą, pod którą znajdują się liczne małe pęcherzyki.
Zaburzenia hormonalne powodują wystąpienie u pacjentek następujących objawów:
- zaburzenia miesiączkowania – brak miesiączki bądź nieregularne cykle miesiączkowe,
- bezowulacyjne cykle miesiączkowe bądź oligoowulacja,
- objawy hiperandrogenizmu, np. nadmierne owłosienie (hirsutyzm), łysienie,
- insulinooporność i hiperinsulinemia,
- nadwaga i otyłość.
Objawy te u różnych pacjentek mogą mieć różne nasilenie.
Leczenie zepołu policystycznych jajników uwzględnia zarówno modyfikację stylu życia, jak i farmakoterapię i leczenie chirurgiczne. Modyfikacja stylu życia opiera się na zmianie nawyków żywieniowych oraz aktywności fizycznej. Farmakoterapia PCOS to leczenie hormonalne za pomocą np. dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych, a także leczenie insulinooporności.
Leczenie operacyjne dotyczy tylko pacjentek, u których są do tego wskazania – decyzję o leczeniu podejmuje lekarz.
Torbiele jajników
Torbiele czynnościowe, czyli innymi słowy funkcjonalne jajników są efektem zaburzeń hormonalnych hormonów płciowych. Torbiel jajnika powstaje w wyniku nagromadzenia się płynu w pęcherzyku. Wyróżniamy dwa typy torbieli funkcjonalnych: folikularne i torbiele ciałka żółtego.
Torbiele czynnościowe jajnika zwykle nie powodują żadnych objawów. Jeśli w jamie brzusznej występują zrosty, to mogą wystąpić dolegliwości bólowe. Jeżeli torbiel osiągnie duże rozmiary, to może dojść do skrętu jajników, co powoduje wystąpienie objawów „ostrego brzucha”.
W celu diagnostyki torbieli jajników wykonuje się badanie USG. Torbiele czynnościowe jajników zwykle znikają samoistnie, a więc nie wymagają leczenia.
Jakie są przyczyny bólu jajników przed miesiączką?
Ból jajników występujący przed miesiączką może mieć różne podłoże. Niektóre kobiety odczuwają kłujący ból po jednej stronie podbrzusza w trakcie owulacji.
Ból podczas owulacji związany jest z uwolnieniem z jajnika do jajowodu komórki jajowej i nie powinien stanowić źródła niepokoju dla pacjentki. Bardzo często bolesność podbrzusza pojawiająca się w tygodniu poprzedzającym krwawienie miesiączkowe, interpretowana przez pacjentki jako ból jajników, stanowi jeden z objawów zespołu napięcia przedmiesiączkowego (PMS).
W niektórych przypadkach, comiesięczny ból jajników pojawiający się przed menstruacją spowodowany jest występowaniem torbieli czekoladowej w przebiegu endometriozy. Niezależnie od fazy cyklu miesiączkowego ból jajników, któremu towarzyszy wysoka gorączka może być objawem zapalenia przydatków. Podobnie przebiegać może również pęknięcie ciąży pozamacicznej. Nowotwory zlokalizowane w obrębie jajnika dopiero na zaawansowanym etapie wywołują silne bóle podbrzusza, nieskorelowane z fazą cyklu miesiączkowego, w której jest pacjentka.
Czytaj również: Krwawienie owulacyjne – plamienie podczas owulacji
Ból jajnika przed okresem – przyczyna to PMS
Ból podbrzusza, który przez pacjentki często utożsamiany jest z bólem jajników przed miesiączką, najczęściej stanowi składową zespołu napięcia przedmiesiączkowego. Dotyczy on około jednej trzeciej miesiączkujących kobiet i charakteryzuje się występowaniem szeregu objawów zarówno fizycznych jak i psychicznych w fazie lutealnej cyklu miesiączkowego, czyli w tygodniu poprzedzającym krwawienie miesiączkowe. Objawy PMS najsilniej wyrażone są w dwa dni przed i pierwszy dzień miesiączki. Zazwyczaj pacjentki zgłaszają symptomy fizyczne, takie jak:
- ból podbrzusza, wzdęcia lub skurcze,
- tkliwość piersi,
- bóle głowy lub całego ciała,
- przyrost masy ciała,
- zmęczenie,
- nudności,
- obrzęk kończyn dolnych;
U wielu kobiet występują liczne objawy psychiczne i emocjonalne:
- drażliwość i wahania nastroju,
- lęk lub napięcie,
- osłabienie koncentracji i uwagi.
Nierzadko pacjentki cierpią z powodu zaburzeń snu, zmiany apetytu (wzrost lub spadek łaknienia), zmiany libido, wycofania się z codziennych aktywności i zainteresowań. Objawy PMS mogą pojawiać się w każdym cyklu miesiączkowym, ale ich nasilenie i uciążliwość zależą od kondycji psychofizycznej kobiety i zmieniają się wraz z jej wiekiem.
Endometrioza – przyczyna bólu jajników przed okresem
Przyczyną bólu przed miesiączką, zwłaszcza występującego cyklicznie może być również endometrioza. Schorzenie to polega na występowaniu błony śluzowej macicy (endometrium) poza jamą tego narządu, np. w obrębie jajnika, jajowodu, szyjki macicy ale również na otrzewnej, jelitach czy pęcherzu moczowym. Objawy choroby uzależnione są od lokalizacji nieprawidłowo umiejscowionego endometrium, ale w obrazie klinicznym endometriozy dominuje ograniczenie płodności – problemy z zajściem w ciążę oraz poronienia, bóle miednicy mniejszej, bolesne miesiączkowanie oraz dolegliwości bólowe związane ze współżyciem. Mogą pojawić się również krwawienia lub plamienia w różnych fazach cyklu miesiączkowego. Pacjentki opisują objawy jako ból jajnika przed okresem.
Skupiska błony śluzowej macicy zlokalizowane nieprawidłowo w jajniku nazywane są torbielami endometrialnymi. Wykazują one podobną funkcję do prawidłowo zlokalizowanego endometrium i podlegają zmianom wskutek działania hormonów w trakcie cyklu miesiączkowego. W torbielach tych gromadzi się zatem wydzielina miesiączkowa skąd ich charakterystyczna nazwa – torbiele czekoladowe. Mogą one być, wraz z wymienionymi wyżej objawami, powodem występowania bólu jajników przed miesiączką.
Czytaj również: Skręt jajnika – przyczyny, objawy, rozpoznanie, leczenie
Ból jajników przed miesiączką – jakie badania wykonać?
Podstawą diagnostyki bólu jajników przed miesiączką jest dobrze zebrany wywiad chorobowy. Warto zatem podać lekarzowi jak najwięcej informacji odnośnie charakteru bólu, jego lokalizacji oraz objawów towarzyszących. Symptomy zespołu napięcia przedmiesiączkowego są bardzo charakterystyczne, dlatego schorzenie to rozpoznaje się na podstawie rozmowy przeprowadzonej z pacjentką.
Przy podejrzeniu endometriozy lekarz przeprowadza badanie ginekologiczne, ale w wątpliwych przypadkach konieczna może być laparoskopia diagnostyczna, podczas której pobiera się wycinki do badania histologicznego. Zapalenie przydatków zazwyczaj przebiega z wysoką gorączką (38–40 stopni Celsjusza), której towarzyszy przyspieszone tętno.
W badaniach laboratoryjnych, kiedy występuje ból jajnika przed miesiączką, można wykryć podwyższenie poziomu białych krwinek oraz wskaźników stanu zapalnego, np.: CRP. Podczas badania ginekologicznego występuje wyraźna bolesność przy poruszaniu szyjką macicy na boki. Badanie USG przezpochwowe jest mało przydatne w diagnostyce ostrego zapalenia jajników, ale pozwala wykluczyć obecność ciąży pozamacicznej.
Jak leczyć ból jajnika przed okresem?
Sposób leczenia bólu jajników występującego przed miesiączką zależy od przyczyny, która odpowiada za występowanie symptomu. Kobietom cierpiącym z powodu PMS zaleca się regularną aktywność fizyczną, dietę bogatą w produkty zawierające wapń, magnez oraz witaminy: B6, D, E, naukę technik relaksacji i sposobów radzenia sobie ze stresem, zaprzestanie palenia tytoniu a także ograniczenie spożycia alkoholu i kofeiny oraz soli. W walce z objawami pomoce mogą być również preparaty zawierające niepokalanek pospolity lub miłorząb japoński a u niektórych pacjentek pozytywne rezultaty daje psychoterapia. W przypadkach silnych dolegliwości, stosuje się leki z grupy selektywnych inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) lub terapię hormonalną.
Leczenie endometriozy uzależnione jest od wieku pacjentki, zaawansowania choroby, umiejscowienia ognisk oraz chęci rozrodu. Polega ono na stosowaniu farmakoterapii bądź leczeniu operacyjnym. W przypadku występowania torbieli czekoladowej terapia opiera się na laparoskopowym wyłuszczeniu lub wycięciu zmiany. Dla kobiet, u których mimo leczenie operacyjnego powracają dolegliwości typowe dla endometriozy, zarezerwowane jest Leczenie farmakologiczne. Obejmuje ono terapię hormonalną oraz zwalczanie objawów, szczególnie bólu. Ostre zapalenie jajników jest wskazaniem do intensywnej antybiotykoterapii. Dawka i czas stosowania leku uzależnione są od klinicznego stanu pacjentki.
Wypowiedź endokrynologa na temat jajników
Zdaniem eksperta
Synteza hormonów płciowych żeńskich, czyli estrogenów w jajnikach jest skomplikowana. Komórki tekalne jajnika pod wpływem LH wytwarzają androgeny (testosteron i androstendion), które to są prekursorami dla estronu i estradiolu (czyli hormonów płciowych żeńskich). Androgeny dyfundują do wnętrza pęcherzyka jajnikowego, gdzie przy współudziale FSH ulegają aromatyzacji.
Wyróżnia się trzy rodzaje naturalnych estrogenów: estron, estradiol i estriol, z czego estradiol jest najaktywniejszym biologicznie estrogenem. Działanie estrogenów jest następujące: warunkują rozwój drugo- i trzeciorzędowych cech płciowych żeńskich, wywołują w błonie śluzowej macicy zmiany wzrostowe (aby mogło zagnieździć się jajo), umożliwiają dojrzewanie i złuszczanie się nabłonka pochwy, pobudzają wydzielanie śluzu i umożliwiają penetrację plemników. Pobudzają także rozrost nabłonka kanalików i pęcherzyków w gruczole piersiowym i wpływają na stan psychoemocjonalny oraz na reakcje seksualne, kształtują sylwetkę typu kobiecego (poprzez wpływ na rozmieszczenie tkanki tłuszczowej) i mają działanie metaboliczne na układ kostny, zwiększają syntezę białek i wpływają na procesy krzepnięcia krwi.
Jajniki poza estrogenami wydzielają także gestageny, z których najważniejszym jest progesteron – wydzielany przede wszystkim przez ciałko żółte, a także przez łożysko. Działanie progesteronu jest wielokierunkowe i polega przede wszystkim na zapewnieniu implantacji i rozwoju jaja płodowego. Ma także wielokierunkowe działanie metaboliczne (np. działanie moczopędne), podwyższa podstawową temperaturę ciała, zwiększa wydzielanie wapnia i fosforu, zmniejsza działanie insuliny, działa antyandrogennie. Androgeny występujące w organizmie kobiety powstają głównie w jajnikach i w nadnerczach. Działanie androgenów u kobiet jest następujące: w okresie dojrzewania pobudzają rozwój owłosienia płciowego, a gdy występują w nadmiarze powodują hirsutyzm i wirylizację. Mają działanie anaboliczne – wpływają na rozwój masy mięśniowej i kostnej, przyspieszają także dojrzewanie kośćca. Androgeny oddziałują na ośrodki seksualne mózgu, wzmagają libido i aktywność fizyczną.
współpraca: lek. Marta Cygoń-Pawlicka
Bibliografia
W Wylecz.to opieramy się na EBM (Evidence Based Medicine) – medycynie opartej na faktach i wiarygodnych źródłach. Dowiedz się więcej o tym, jak dbamy o jakość naszych treści.
- Romuald Dębski – Choroby jajników https://podyplomie.pl/wiedza/wielka-interna/1205,choroby-jajnikow?gad_source=1&gclid=CjwKCAiAg9urBhB_EiwAgw88mRtDFgD9FsWeGVywewUohEKG-jtg8u3n_FFsZ6eKpgIk0zKZTZtRERoCdl0QAvD_BwE [dostęp online:12.12.2023]
- 2. G.H. Bręborowicz – Ginekologia i Położnictwo. Tom 2: Ginekologia, wyd. III, PZWL, 2020,
- 3. D. U. Silverthorn - Fizjologia Człowieka. Zintegrowane Podejście, wyd. I, wyd. PZWL, 2018;
Opublikowano: 14.12.2023;
Oceń:
5.0
130
Komentarze i opinie (0)