Dieta we WZJG w okresie zaostrzenia i remisji – co jeść, a czego unikać?

Rola żywienia we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego (łac. colitis ulcerosa) charakteryzuje się niejasną etiologią oraz przewlekłym przebiegiem. Procesem zapalnym zawsze objęta jest odbytnica, czasami towarzyszy mu również zapalenie okrężnicy. Wrzodziejące zapalenie jelita grubego dotyczy przede wszystkim osób młodych. Najczęściej ujawnia się pomiędzy 20. a 40. rokiem życia. Jednak choroba rozpoznawana bywa nawet u dzieci oraz młodzieży szkolnej.

Przyczyny powstawania tej choroby jelita grubego nie zostały do końca poznane. WZJG uwarunkowane jest przez wiele czynników, wśród których wymienić można:

• czynniki genetyczne, które zwiększają podatność na chorobę,
• czynniki środowiskowe – zaburzenia jelitowej flory bakteryjnej,
• infekcje,
• zaburzenia metabolizmu krótkołańcuchowych kwasów tłuszczowych,
• procesy immunologiczne.

Uważa się, że na rozwój WZJG dieta stosowana na co dzień nie ma wpływu. Jednak sposób żywienia może mieć istotny wpływ na jej ujawnienie się, przebieg kliniczny oraz nasilenie występujących dolegliwości w okresach zaostrzenia. Po przeanalizowaniu historii żywienia osób z nieswoistymi chorobami zapalnymi jelit wykazano niższe spożycie owoców oraz witaminy C i magnezu w okresie poprzedzającym pierwsze objawy WZJG. Dowiedziono też, że ujawnienie się choroby związane było z wyższym spożyciem tłuszczów. Pewne znaczenie przypisuje się również spożyciu żywności typu fast food.

Przeczytaj: Mąka owsiana, właściwości i zastosowanie

Najczęstsze objawy wrzodziejącego zapalenia jelita grubego to:

• krwawienia z odbytu – stwierdzane są u około 80–90 proc. chorych już w początkowym etapie choroby,
• biegunka, często z domieszką krwi – występuje u około 80 proc. chorych,
• wydalanie materiału śluzowo-ropnego,
• bóle brzucha,
• bolesne parcie na stolec.

Liczba wypróżnień może sięgać nawet do 20 na dobę. W przypadku pacjentów, u których zmiany ograniczają się wyłącznie do odbytnicy, rytm wypróżnień często jest prawidłowy. Występować mogą nawet zaparcia stolca. Jedynym objawem WZJG jest wówczas krwawienie. Wśród pozostałych objawów wrzodziejącego zapalenia jelita grubego wymienić można wzrost ciepłoty ciała, chudnięcie, osłabienie, objawy niedoborów (występują przede wszystkim niedobory białkowe) oraz niedokrwistość. W cięższych przypadkach WZJG dojść może do toksycznego rozdęcia okrężnicy, krwotoku oraz perforacji jelita.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego – dieta optymalna

Przy wrzodach jelita dieta dostosowana do pacjenta, poza leczeniem farmakologicznym oraz chirurgicznym, stanowi istotny element skutecznej terapii WZJG. Stosowanie odpowiedniej diety we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego ma przede wszystkim na celu dostarczenie wszystkich niezbędnych składników pokarmowych, uzupełnienie niedoborów, a jednocześnie oszczędzanie chorego jelita.

Dlatego stosowana dieta przy WZJG powinna być lekkostrawna, z ograniczeniem spożycia tłuszczów oraz błonnika pokarmowego, a jednocześnie wysokoenergetyczna oraz wysokobiałkowa. W związku z tym w jadłospisie przy zapaleniu jelita ograniczeniu ulegają wszystkie produkty, które mogłyby działać drażniąco oraz pobudzać ruchy jelita.

Stan odżywienia chorych zazwyczaj jest zły. Niedowaga występuje u około 70 proc. pacjentów, u większości stwierdza się także niedokrwistość. Niektóre niedobory, np. powodujący niedokrwistość niedobór żelaza czy kwasu foliowego, stwierdzany bywa nawet w czasie remisji choroby.

Warto podkreślić, że dieta we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego uzależniona jest od stopnia zaawansowania choroby oraz od stadium, w jakim obecnie się znajduje – zaostrzenie czy remisja. W okresach zaostrzenia dochodzi do nasilenia się podstawowej przemiany materii. Wówczas dieta powinna pokrywać zwiększone zapotrzebowanie na składniki odżywcze oraz różne substancje aktywne. Jednocześnie dla tego okresu charakterystyczne jest obniżenie łaknienia. Do utraty wielu składników odżywczych oraz wody przyczynia się również nadmierna ilość wypróżnień, która często stanowi podstawowy objaw choroby. Odpowiednia dieta przy biegunce jest bardzo ważnym elementem terapii.

W przypadku remisji wrzodziejącego zapalenia jelita grubego menu nie odbiega w znacznym stopniu od diety ludzi zdrowych. Nie udowodniono, aby stosowanie konkretnej diety miało zapobiegać zaostrzeniom choroby. Generalną zasadą jest unikanie jedynie tych potraw, które nie są dobrze tolerowane przez chorego. Różne osoby mogą reagować na dane produkty w zupełnie odmienny sposób. Do takiej grupy należą między innymi mleko i jego przetwory oraz owoce. W związku z tym ustalenie konkretnych zaleceń żywieniowych w remisji WZJG, które pasowałyby do każdego przypadku choroby, nie jest możliwe.

Colitis ulcerosa – zalecenia dietetyczne

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego najczęściej przebiega pod postacią ostrych rzutów, które przedzielone są okresami pełnej remisji. Czas trwania zaostrzeń wynosić może od kilku tygodni do kilku miesięcy. Z kolei okresy remisji WZJG mogą trwać nawet wiele lat. Do nawrotów dochodzi zazwyczaj na skutek odczuwanego stresu, zmian w odżywianiu, zakażeń pokarmowych, w przypadku infekcji leczonej antybiotykami, a także na skutek zażywania leków przeciwbólowych, przede wszystkim niesteroidowych leków przeciwzapalnych. Podstawowym celem prowadzonego leczenia jest możliwie jak najdłuższe utrzymanie okresu remisji, w którym chorzy mogą funkcjonować podobnie jak osoby zdrowe.

Sposób leczenia ostrych rzutów wrzodziejącego zapalenia jelita grubego uzależniony jest od ciężkości ich przebiegu. W przypadku chorych z lekkim rzutem oraz zmianami ograniczonymi jedynie do końcowego odcinka jelita grubego leczenie prowadzone może być w warunkach ambulatoryjnych. Wówczas nie jest koniecznie wprowadzenie ograniczeń dotyczących trybu życia. Jeśli chodzi o zalecenia żywieniowe, chorym poleca się jedynie spożywanie większej liczby niewielkich objętościowo posiłków – około 5–6 w ciągu dnia. Istotne jest także zwiększenie spożycia pełnowartościowego białka zwierzęcego – mięsa, ryb oraz przetworów mlecznych.

Średniociężki rzut WZJG dotyczy chorych z zajęciem większego odcinka jelita. Choroba objawia się głównie częstymi, krwistymi wypróżnieniami. Często występuje również gorączka oraz objawy niedoborów pokarmowych. Chorzy wymagają wówczas leczenia szpitalnego. Konieczne jest stosowanie diety ubogoresztkowej oraz zapewnienie odpowiedniej ilości białka oraz kalorii. Zdarza się, że konieczne jest przetaczanie elektrolitów drogą dożylną.

Ciężki rzut WZJG objawia się wysoką gorączką oraz licznymi, płynnymi wypróżnieniami ze znaczną domieszką krwi, ropy oraz śluzu. Często występują objawy niedoborów pokarmowych. Część chorych zmaga się również z owrzodzeniami jamy ustnej, powikłaniami stawowymi, skórnymi lub ocznymi. Ciężki rzut wrzodziejącego zapalenia jelita grubego często wymaga hospitalizacji. U wielu chorych, przede wszystkim z nudnościami i/lub wymiotami, konieczne może być częściowe lub całkowite żywienie pozajelitowe.

W ciężkich oraz średnich rzutach stanu zapalnego jelita surowe owoce i warzywa należy zamienić na gotowane oraz rozdrobnione. W czasie zaostrzenia konieczne jest także odstawienie słodkiego mleka, ponieważ może ono nasilać biegunkę. Wskazane bywa wówczas spożywanie mlecznych produktów fermentowanych. Badania wskazują, że pewne znaczenie w leczeniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego mogą mieć również probiotyki oraz kwasy omega-3.

W okresie po zaostrzeniu, gdy chory zaczyna wracać do normalnego odżywiania, dieta na WZJG powinna być rozszerzana stopniowo. W początkowym okresie poleca się przede wszystkim słabą herbatę, napary z rumianku i mięty, kleiki z ryżu, kaszy pszennej lub przetartych płatków owsianych, sucharki oraz czerstwe białe pieczywo. Gdy dieta taka jest dobrze tolerowana, jadłospis można rozszerzyć o soki owocowe, gotowane warzywa (np. puree z marchewki), ryż, ziemniaki gotowane, pszenne makarony, chude mięso gotowane (najlepiej drobiowe oraz z królika), a także twarogi i ryby. Tłuszcze takie jak masło, margaryny, oleje roślinne, tłuste mięsa czy sery żółte wprowadzane są do diety jelitowej na samym końcu.

Dieta przy zaostrzeniu WZJG – co można jeść?

Na diecie w zaostrzeniu colitis ulcerosa z produktów zbożowych można jeść sucharki, czerstwe białe pieczywo oraz ryż. Z warzyw wskazane są przede wszystkim ziemniaki, dynia, marchew oraz pomidory bez skórki. Warzywa można spożywać po ugotowaniu i rozdrobnieniu. Z owoców przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego najlepiej wybierać banany oraz jabłka, które można spożywać po ugotowaniu lub upieczeniu. Dozwolone są również drobne owoce pestkowe, najlepiej przetarte.

Z mleka i produktów mlecznych najlepsze będą chude sery twarogowe i jogurty. Chory może spożywać również mleko i jego przetwory, jeżeli są dobrze tolerowane. Dozwolone są niewielkie ilości masła, a także oliwy i olejów roślinnych dodawanych do potraw w postaci surowej. Przy wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego można jeść jaja gotowane na miękko, wskazane są również omlety na parze.

W okresie zaostrzenia wrzodziejącego zapalenia jelita grubego z mięsa polecany jest głównie drób – kurczak, indyk, a także chuda wołowina, cielęcina i mięso z królika. Chory może spożywać chude wędliny, głównie drobiowe, a także szynkę czy polędwicę. Z ryb dozwolone są chude gatunki, takie jak sandacz czy szczupak. Ryby można przygotowywać poprzez pieczenie w folii lub gotowanie. Dozwolona jest gorzka czekolada, galaretki oraz kisiele.

Posiłki dla osoby z WZJG powinny być przygotowywane za pomocą technik takich jak gotowanie, duszenie bez wcześniejszego obsmażania oraz pieczenie w folii. Dania doprawiać można za pomocą łagodnych przypraw i ziół. Przepisy kulinarne w WZJG powinny być w miarę możliwości proste oraz urozmaicone, aby zachęcać chorego do jedzenia.

Na rynku dostępne są też gotowe, zbilansowane diety płynne, które mogą być stosowane w cięższych zaostrzeniach WZJG. Zawierają one odpowiednie ilości aminokwasów, węglowodany, kwasy tłuszczowe oraz witaminy i elektrolity w roztworze wodnym. Produkty te w swoim składzie nie zawierają w ogóle błonnika, a ilość tłuszczu często nie przekracza nawet 2 proc. Składniki takiej diety wchłaniane są w początkowej części jelita cienkiego. Pozwalają na zmniejszenie liczby stolców. Jednak do stosowania gotowych odżywek istnieje też wiele przeciwwskazań. Dlatego ich zażywanie powinno być zawsze skonsultowane z lekarzem.

Czego nie można jeść w zaostrzeniu WZJG?

Przy stanie zapalnym jelita grubego dieta powinna wykluczać razowe pieczywo oraz grube kasze i grube, razowe makarony. Niewskazane są płatki zbożowe z pełnego ziarna. Bezwzględnie zakazana jest kapusta i warzywa kapustne, suche nasiona roślin strączkowych, surowa cebula, czosnek i buraki. Niezalecana jest także papryka, rzodkiewki, ogórki i wszelkie marynaty, w tym oliwki w zalewie octowej.

Na skutek uszkodzenia śluzówki jelita przez toczący się proces zapalny często dochodzi u chorych do zmniejszenia aktywności enzymu – laktazy. Stąd typowa u chorych z WZJG nietolerancja laktozy. Gdy produkty takie są źle tolerowane, chory powinien wykluczyć z diety mleko i produkty mleczne, takie jak śmietana, kwaśne sery i sery podpuszczkowe.

Przy owrzodzeniu jelita nie można jeść smalcu, słoniny i innych tłuszczów zwierzęcych. Dieta w zapaleniu jelit wyklucza tłuste gatunki mięs oraz produkty mięsne wysokoprzetworzone, takie jak parówki, konserwy czy pasztety. Niewskazane są również smażone oraz tradycyjnie duszone potrawy z mięsa, drobiu i ryb. Chory powinien wykluczyć z jadłospisu ostre potrawy i ciężkie, tłuste sosy.

Zakazana jest jajecznica smażona na tłuszczu, jaja gotowane na twardo, smażone i faszerowane. Chory bezwzględnie wykluczyć powinien mocną kawę, herbatę, napoje gazowane i alkohol. Unikać należy również wyrobów cukierniczych, przetworów owocowych z dodatkiem cukru lub miodu, a także tortów i ciast z kremami.

Dieta w zaostrzeniu wrzodziejącego zapalenia jelita grubego eliminuje soki owocowe oraz warzywne. Znajdujące się w nich cukry mogą podlegać fermentacji, powodując rozdęcia jelit. Chorzy unikać powinni także karagenu – dodatku będącego częstym składnikiem produktów żywnościowych. Udowodniono, że składnik ten odpowiedzialny jest za powstawanie owrzodzeń jelit u myszy laboratoryjnych. Mimo że w przypadku ludzi wpływ ten nie został potwierdzony, to odżywki zawierające ten składnik posiadają ostrzeżenie przed stosowaniem ich u osób z chorobami zapalnymi jelit.

Czytaj również: Mleko ryżowe – właściwości, przepis, z czym podawać, czy jest zdrowe?

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego – jadłospis

W przypadku wrzodziejącego zapalenia jelita grubego nie ma jednolitego sposobu postępowania dietetycznego, który mógłby być zalecony każdej chorej osobie niezależnie od postaci oraz nasilenia choroby. Dieta przy zapaleniu jelita grubego różni się także w okresach zaostrzenia i remisji. Ponadto osoby chore reagują w różny sposób na te same produkty. W związku z tym leczenie WZJG powinno być zawsze prowadzone indywidualnie. Dlatego poniższy jadłospis należy traktować jedynie jako wskazówkę.

Śniadanie (około 362 kcal)

• bułka kajzerka posmarowana cienko masłem
• jajko ugotowane na miękko
• średniej wielkości pomidor bez skórki (około 150 g)
• słaby napar z herbaty bez cukru

II Śniadanie (około 317 kcal)

• koktajl owocowy na jogurcie naturalnym – ¾ szklanki jogurtu naturalnego i 1 banan
• 3 wafle ryżowe

Obiad (około 712 kcal)

• krupnik z kaszą jęczmienną perłową na włoszczyźnie bez pora (talerz – około 300 g)
• ziemniaki puree posypane natką pietruszki (200 g)
• klopsiki wołowe w sosie koperkowym (200 g)
• gotowana marchewka (150 g)

Podwieczorek (około 300 kcal)

• gotowana na wodzie kasza manna z pieczonym jabłkiem (około 450 g)

Kolacja (około 428 kcal)

• duszona ryba z warzywami (pietruszka, marchewka i seler) – około 450 g
• bułka kajzerka cienko posmarowana masłem
• słaby napar herbaty

Czytaj również: Cukinia – właściwości odżywcze, kalorie, przepisy. Co można zrobić z cukinii?

Dieta we wrzodziejącym zapaleniu jelita grubego – video ze specjalistą