Atopowe zapalenie skóry – objawy, jak rozpoznać i jak leczyć?

Co to jest atopowe zapalenie skóry?

Atopowe zapalenie skóry (dermatitis atopica, niegdyś świerzbiączka) jest zapalną chorobą skóry o nie do końca wyjaśnionej etiologii. Początki AZS przypadają zwykle na wczesne lata dziecięce. Istotą AZS jest nieprawidłowa reakcja alergiczna układu odpornościowego skóry na różnorodne antygeny, zarówno działające na samą skórę (np. drażnienie wełną), jak i w oddalonych od niej rejonach (np. narażenie na alergeny pokarmowe). Kontakt z antygenami uruchamia produkcję charakterystycznej dla reakcji alergicznych immunoglobuliny E (IgE), która łączy się z komórkami odpornościowymi skóry i wywołuje odpowiedź zapalną. Wykazano, że atopowemu zapaleniu skóry towarzyszą niezmiennie:

• naruszenie integralności warstwy naskórkowej skóry oraz utrata ochronnej warstwy lipidowej, skutkujące nasileniem utraty wody przez skórę i jej wysuszeniem oraz ułatwiające penetrację antygenów do głębszych warstw skóry; wydaje się, że ważną rolę w naruszeniu bariery naskórkowej pełnią uwarunkowane genetycznie nieprawidłowości białka filagryny; prawdopodobne może być zatem dziedziczenie skłonności do atopii (co to jest atopia przeczytasz tutaj);
• dysregulacja aktywności układu immunologicznego, wyrażająca się m. in. nieprawidłowym stosunkiem liczby limfocytów promujących odpowiedź zapalną do liczby limfocytów ją ograniczających, czego skutkiem jest nasilony stan zapalny skóry będący odpowiedzią na czynniki nieszkodliwe.

Nie udało się jak dotąd opisać dokładnie ciągu przyczynowo-skutkowowego, który łączy nieprawidłową reakcją alergiczną z zaburzeniami integralności naskórka. Wiadomo przy tym, że wiele czynników środowiskowych naruszających tę integralność wpływa wyraźnie na rozwój AZS.

Przeczytaj również: Świerzb, objawy, przyczyny, leczenie

Częstość występowania egzemy, jaką jest atopowe zapalenie skóry jest duża – w krajach rozwiniętych choroba dotyka nawet ok. 15–30 proc. dzieci i 2–10 proc. osób dorosłych. AZS stanowi przy tym często pierwszy etap tzw. marszu alergicznego (lub marszu atopowego) – charakterystycznego wzorca rozwoju alergii, w której jedna jej postać przechodzi stopniowo w inną, typowo w kolejności: AZS – alergia pokarmowa – alergiczny nieżyt nosa – astma. Atopowe zapalenie skóry nie jest zaraźliwe.

Przeczytaj też: Wysypka w zgięciach łokci i kolan

Atopowe zapalenie skóry – objawy

Dominującym w atopowym zapaleniu skóry objawem jest silny, uporczywy świąd w zmienionych chorobowo miejscach. Towarzyszy mu suchość skóry, jej zaczerwienienie, łuszczenie, rogowacenie przymieszkowe i wyprysk. W związku z intensywnym drapaniem dotkniętych chorobą rejonów skóry pojawiają się tzw. przeczosy, dla stanów przewlekłych charakterystyczne jest pogrubienie w tych miejscach naskórka (tzw. lichenizacja lub zliszajcowacenie) oraz uszkodzenia skóry i wtórne nadkażenia bakteryjne. Uszkodzenia związane z pocieraniem przyczyniają się do dalszego nasilenia swędzenia skóry, tworząc mechanizm błędnego koła. Wskutek obniżenia progu świądu, skóra jest nadwrażliwa na różnorodne, nawet słabe bodźce.

Przeczytaj też: Jak działa Alantan Plus?

W typowym obrazie atopowego zapalenia skóry obserwuje się obecność trzech podstawowych konfiguracji zmian skórnych, które mogą współistnieć:

• zmiany ostre – obszary intensywnie swędzących guzków i pęcherzyków na rumieniowym podłożu, prowokujące drapanie i pocieranie, co prowadzi do uszkodzeń skóry i surowiczych wysięków,
• zmiany podostre – fragmentarycznie zaczerwieniona, intensywnie łuszcząca się skóra,
• zmiany przewlekłe – obszary skóry pogrubiałej (zliszajcowaconej), z włóknistymi guzkami.

To też może Cię zainteresować: Łuszcząca się skóra – czy zawsze oznacza łuszczycę?

W AZS objawy bywają również mniej specyficzne. Poza charakterystycznymi zmianami atopowymi, obserwuje się również:

• rogowacenie przymieszkowe ( tzw. kurza skóra, keratosis pilaris),
• wydatne bruzdy na dłoniach,
• dodatkowy fałd skórny pod dolną powieką (fałd Morgana),
• ciemne przebarwienia, cienie pod oczami,
• dermografizm biały (paradoksalna reakcja skóry na podrażnienie ostrym przedmiotem – zamiast zaczerwienienia i uniesienia drażnionego obszaru następuje jego zblednięcie),
• wczesny rozwój zaćmy.

Objawy AZS pojawiają się w rzutach rozdzielonych różnie długimi okresami bezobjawowymi, przy czym często rozwijają się bez uchwytnej przyczyny. Ich lokalizacja, charakter i rozległość są różne w różnych grupach wiekowych. Typowa jest skłonność do reakcji alergicznych oraz obecność chorób atopowych wśród bliskich krewnych. U około połowy chorych rozwijają się inne choroby atopowe, w tym astma oskrzelowa.

W analizie przebiegu atopowego zapalenia skóry nie należy zapominać o wpływie czynników psychologicznych. Stres psychiczny poprzedza często wystąpienie rzutu choroby. Z drugiej strony, uciążliwość objawów związanych z AZS może prowadzić do znacznego zaburzenia funkcjonowania w życiu codziennym. Może to przyczyniać się do rozwoju problemów psychicznych, nierzadko prowadzących do rozwoju pełnoobjawowej depresji i okresowego wykluczenia z życia społecznego.

Częstość i nasilenie rzutów AZS zmniejsza się zwykle z wiekiem. U znacznej części osób dorosłych następuje samoistna remisja.

Przeczytaj też: Mydło z Aleppo – jakie ma właściwości?

Objaw Dennie-Morgana i Hertoghe’a

W piśmiennictwie można odnaleźć informacje o dwóch bardzo charakterystycznych dla opisywanej choroby objawach, które wzięły nazwę od nazwisk naukowców opisujących po raz pierwszy dany symptom.

Objaw Dennie-Morgana to typowy objaw charakterystyczny dla atopowego zapalenia skóry. Polega na wytworzeniu fałdu skórnego poniżej brzegu dolnej powieki.

Linia Dennie-Morgana (fałda podoczodołowa), jest linią skóry poniżej dolnej powieki. Może to być po cecha etniczna (często występuje u Słowian), ale występuje u 25 proc. pacjentów z atopowym zapaleniem skór.

Z kolei objaw Hertoghe’a polega na przerzedzeniu zewnętrznej części brwi. Występuje także w niedoczynności tarczycy.

Atopowe zapalenie skóry u niemowląt

Atopowe zapalenie skóry u dzieci rozpoczyna się często bardzo wcześnie. Choroba może zacząć się wkrótce po urodzeniu, niekiedy już u noworodków (zwykle do ukończenia 1. roku życia, najczęściej zaś między 3. i 6. miesiącem). Początkowe objawy AZS obejmują przede wszystkim rumień i zasychający w łuski wysięk. Lokalizacja wyprysku w AZS zależna jest od wieku dziecka.

Objawy atopowego zapalenia skóry u niemowląt nie potrafiących jeszcze chodzić umiejscawiają się przede wszystkim na policzkach. Cera atopowa to nie jedyny problem, u dziecka rozwijają się oznaki atopowego zapalenia skory głowy i czoła. W miarę rozwoju zdolności motorycznych dziecka rozprzestrzeniają się – zmiany atopowe mogą lokalizować się na częściach wyprostnych kończyn (kolana, łokcie), tułowiu i szyi, a więc w miejscach najbardziej narażonych na drobne uszkodzenia mechaniczne. Zmiany nie rozwijają się natomiast zwykle w okolicach zakrytych pieluszką.

Przy AZS u niemowlaka, podobnie jak w późniejszym wieku dominują świąd, zaczerwienienie, suchość i złuszczanie skóry. W przypadku nadkażenia spowodowanych drapaniem uszkodzeń skóry możliwe jest pojawienie się żółtawej zasychającej wydzieliny. Zmiany wtórne, takie jak pogłębienie bruzd skórnych czy liszajcowacenie, są u tak małych dzieci nieczęste.

Więcej przeczytasz w naszym artykule "Atopowe zapalenie skóry u niemowląt"

Atopowe zapalenie skóry u dzieci

Około 90 proc. przypadków atopowego zapalenia skóry rozwija się do chwili ukończenia 5. roku życia. Wraz z wiekiem umiejscowienie wyprysku atopowego zmienia się – stopniowo zajmowane są obszary skóry w zgięciach – w dołach łokciowych i podkolanowych, na nadgarstkach i kostkach oraz na szyi. Egzemie atopowej typowo towarzyszy zasychający wysięk.

W AZS u dzieci często obecne są zmiany o morfologii wyprysku przewlekłego, z obszarami liszajcowacenia i włókniaków. Lokalizują się one w miejscach najbardziej narażonych na pocieranie, a więc w zagięciach skóry, nad wyniosłościami kotnymi czy na czole. Suchość skóry obejmuje całe ciało.

U wielu dzieci z biegiem lat częstość rzutów AZS stopniowo się zmniejsza. U starszych dzieci (a także później – u osób dorosłych z AZS) choroba może być ograniczona do łagodnych zmian przypominającą wysypkę na kostkach i nadgarstkach.

Więcej przeczytasz w naszym artykule "Atopowe zapalenie skóry u dzieci"

AZS – czynniki wywołujące i zaostrzające objawy atopii

Czynniki wyzwalające objawy atopowego zapalenia skóry charakteryzują się niezwykłą różnorodnością i są indywidualne dla każdego pacjenta. W większości przypadków są to czynniki środowiskowe. Często są one na tyle subtelne, że przez długi czas pozostają niezidentyfikowane. Mogą być z jednej strony związane z naruszeniem ochronnej warstwy lipidowej naskórka lub z jego mechanicznym uszkodzeniem, z drugiej zaś ze wzbudzeniem aktywności układu immunologicznego przez bodźce nie działające bezpośrednio na skórę. Na powstawanie wykwitów w atopowym zapaleniem skóry dłonie czy twarz narażane są w szczególnym stopniu z powodu częstej ekspozycji na niesprzyjające bodźce.

Wśród najczęstszych przyczyn zaostrzeń atopowego zapalenia skóry wymienia się:

• bardzo wysoką i bardzo niską temperaturę otoczenia,
• nadmierne pocenie,
• niską wilgotność otoczenia (promuje wysychanie skóry),
• czynniki wysuszające skórę, w tym niektóre rodzaje kosmetyków (np. mydła zapachowe),
• czynniki drażniące skórę mechanicznie (często obserwuje się nietolerancję wełny),
• infekcje (w tym zwłaszcza zapalenie skóry wywołane gronkowcem złocistym – Staphylococcus aureus),
• narażenie na alergeny wziewne (np. pyłki, sierść zwierząt),
• narażenie na alergeny pokarmowe (częstsze u młodszych dzieci, podważane przez niektórych ekspertów).

Badania w AZS – jak rozpoznać skórę atopową?

Kryteria diagnostyczne w AZS skupiają się przede wszystkim na stwierdzeniu zmian skórnych o typowej morfologii i charakterystycznej dynamice rozwoju. Dodatkowe badania w atypowym zapaleniu skóry mają jedynie wartość pomocniczą. Według obowiązujących wytycznych w diagnostyce zapalenia atopowego poszukuje się tzw. dużych i małych cech choroby (tzw. kryteria AZS wg Hanifina i Rajka). Do kryteriów głównych ("dużych"), najważniejszych w diagnostyce należą:

• świąd skóry,
• przewlekły i nawrotowy przebieg,
• charakterystyczny wygląd i umiejscowienie zmian skórnych,
• obecność u pacjenta lub wśród najbliższych krewnych chorób o podłożu atopowym (atopowego zapalenia skóry, alergicznego nieżytu nosa i/lub spojówek, alergii pokarmowych lub astmy).

Kryteria dodatkowe ("małe") obejmują wiele różnych objawów często występujących w przebiegu AZS, takich jak wspomniana wcześniej suchość skóry, rogowacenie skóry wokół mieszków włosowych, początek w dzieciństwie, zacienienia wokół oczu, swędzenie skóry po spoceniu, zaostrzenia wywołane stresem lub narażeniem na alergeny środowiskowe, nietolerancja wełny czy podwyższony poziom IgE w surowicy krwi. Aby rozpoznać AZS posługując się wymienionymi wyżej kryteriami, konieczne jest stwierdzenie co najmniej 3 z 4 objawów głównych oraz co najmniej 3 objawów dodatkowych. Alternatywnie w diagnostyce stosuje się kryteria wg Williamsa.

W przypadku wątpliwości lub w celu uszczegółowienia rozpoznania (np. identyfikacji potencjalnych czynników zaostrzających przebieg choroby) wykonuje się badania dodatkowe. Niektóre z najczęściej wybieranych to oznaczenie poziomu IgE w surowicy (często, jednak nie zawsze podwyższony) oraz skórne testy alergiczne (niestety w wielu przypadkach nie udaje się wykryć podejrzanych alergenów).

Diagnostyka ma również na celu wykluczenie chorób imitujących AZS. Ważne jest różnicowanie atopowego zapalenia skóry z chorobami, takimi jak między innymi świerzb, łojotokowe zapalenie skóry, dermatozy kontaktowe, zespoły rybiej łuski, łuszczyca czy grzybice skóry. Szczególnie istotne jest to u dzieci, u których AZS może być trudne do odróżnienia od innych jednostek chorobowych.

Leki, emolienty, kremy, maści na atopowe zapalenie skóry

W atopowym zapaleniu skóry leczenie wymaga wszechstronnego podejścia, ukierunkowanego z jednej strony na eliminację czynników mogących wywołać zaostrzenia, z drugiej zaś na staranną pielęgnację i ochronę skóry.

W pielęgnacji skóry atopowej szczególnie istotna jest dbałość o dobre natłuszczenie i nawilżenie. Należy unikać stosowania wszelkich środków kosmetycznych, które przyczyniają się do utraty ochronnej warstwy lipidowej skóry i tym samym mogą powodować jej wysychanie. Naturalnym sposobem leczenia AZS częste (1–3 razy dziennie) kilku-kilkunastominutowe kąpiele w ciepłej (ale nie gorącej) wodzie. Po każdej kąpieli należy jak najszybciej zastosować tzw. emolient. Emolienty to produkty, które natłuszczają skórę, dzięki czemu zatrzymują wodę na jej powierzchni, umożliwiając w ten sposób utrzymanie jej wilgotności. Przykładami emolientów są wazelina biała, maść cholesterolowa na wazelinie czy kremy zawierające oleje roślinne i przeciwutleniacze. Po kąpieli nie należy osuszać skóry całkowicie. Zamiast tego w ciągu kilku minut rozprowadzić emolient na wilgotnej skórze całego ciała. Korzystne jest również dodawanie do kąpieli niewielkiej ilości olejku emoliującego.

Kremy, pasty i maści na atopowe zapalenie skóry w zawierające środki przeciwzapalne, immunosupresyjne i immunomodulujące (hamujące lub zmieniające aktywność komórek układu odpornościowego w skórze) w większości przypadków leczenia zmian skórnych w AZS dają dobre wyniki. Najczęściej stosowane są leki z grupy kortykosteroidów. Nanosi się je na zmiany chorobowe do czasu ich ustąpienia. Bardziej nasilone lub niereagujące na leczenie steroidoami zmiany można w wielu przypadkach skutecznie leczyć aplikowanym miejscowo lekiem immunosupresyjnym, np. takrolimusem.

W przypadku niezadowalającej skuteczności miejscowego leczenia AZS, zwłaszcza w przypadku znacznego nasilenia choroby, stosować można leki działające ogólnoustrojowo. Poza wspomnianymi wyżej lekami steroidowymi, podejmuje się próby leczenia silnymi lekami immunosupresyjnymi (hamującymi układ odpornościowy) i immunomodulującymi. Ze względu jednak na ich poważne działania niepożądane terapia taka u większości pacjentów może być stosowana jedynie przejściowo. U niektórych osób dobry efekt odnotowuje się po zastosowaniu naświetlania zmian promieniami ultrafioletowymi UVA i/lub UVB (tzw. fototerapia).

W uśmierzaniu nieodłącznie towarzyszącego AZS świądu pewną poprawę przynosi hydroksyzyna i inne leki blokujące receptory histaminowe, jednak pełną ulgę zapewnia jedynie odpowiednia pielęgnacja skóry i leczenie zaostrzeń. Powikłania atopowego zapalenia skóry leczy się adekwatnie do ich charakteru (np. antybiotykami stosowanymi miejscowo lub doustnie w przypadku zakażenia skóry).

Zobacz też: Jak działa hydroksyzyna?

Atopowe zapalenie skóry – leczenie domowe

Pamiętając o kilku prostych zasadach można w wielu przypadkach znacznie ograniczyć dyskomfort związany z objawami atopowego zapalenia skóry. Należy ponownie podkreślić, iż najlepszym domowym sposobem na atopowe zapalenie skóry jest dbałość o jej nawilżenie oraz unikanie podrażnień:

• należy unikać drażniącej odzieży (zwłaszcza w warstwie bezpośrednio stykającej się ze skórą); ubrania bawełniane są zazwyczaj dobrze tolerowane, natomiast dla wielu osób z AZS bardzo drażniąca jest wełna;
• do prania zaleca się używać łagodnych detergentów bez dodatku wybielacza czy płynu zmiękczającego, mogą one bowiem powodować zaostrzenia AZS;
• nadmierne pocenie się skutkuje podrażnieniem skóry i świądem, dlatego należy unikać przebywania w otoczeniu o zbyt wysokiej temperaturze; warto zwrócić uwagę na temperaturę w sypialni; w przypadku szczególnie silnej reakcji na nadmierne pocenie, przeciwwskazane mogą być niektóre formy wysiłku fizycznego;
• wysoka wilgotność powietrza ogranicza wysychanie skóry i zmniejsza nasilenie objawów atopowego zapalenia skóry, warto więc stosować nawilżacze (zwłaszcza zimą);
• osoby z AZS powinny w miarę możliwości wyeliminować ze swojego otoczenia alergeny wziewne, kontaktowe i pokarmowe, na które są uczulone.

W atopowym zapaleniu skóry dieta eliminacyjna nie jest konieczna, jeśli nie obserwuje się zaostrzenia zmian po spożyciu określonych pokarmów. Wbrew obawom, z AZS można chodzić na basen, podchloryn sodu może wywierać pozytywny wpływ na chorą skórę. Należy pamiętać, że choć w leczeniu wykorzystuje się naświetlanie specjalnymi lampami, opalanie, a także zabiegi w solarium mogą niekorzystnie działać na kondycję skóry.

Wypowiedź dermatologa o AZS