Palenie wśród nastolatków – jakie są skutki w okresie dojrzewania?

Jak dużo i jak często pali młodzież?

Palenie tytoniu przez osoby w okresie dojrzewania stanowi niemały problem społeczny. Aż 90 proc. palaczy sięga po pierwszego papierosa zanim ukończy 21 lat, a 60 proc. czyni to jeszcze przed 14. rokiem życia. Młodzież jest więc grupą docelową dla producentów papierosów. Stanowi też najbardziej obiecującą część konsumentów zastępczych wchodzących na miejsce tych, którzy rzucili palenie lub zmarli.

Badania wykazały, że uzależnienie od palenia tytoniu jest jednym z głównych problemów wśród młodzieży (41 proc. uczniów pali papierosy), przy czym uczennice palą 2,5-krotnie częściej niż uczniowie. Od lat obserwuje się niepokojący trend – palenie częściej rzucają mężczyźni, a wcześniej palić zaczynają młode kobiety.

Chęć zapalenia pierwszego papierosa to efekt wpływu wielu czynników, w tym środowiskowych i rodzinnych, oraz wynik subiektywnego postrzegania niskiej szkodliwości tego nałogu, zwłaszcza gdy młody człowiek zaczyna palić i robi to okazjonalnie.

Palenie – wpływ na układ nerwowy i układ hormonalny

Palenie wyrobów tytoniowych wywiera szczególnie negatywny wpływ na układ nerwowy i układ hormonalny organizmu młodego człowieka.

Palenie – wpływ na układ nerwowy

Receptory nikotynowe (M i N) są rozmieszczone w różnych obszarach mózgu – korze czołowej, jądrach podkorowych, ośrodkach pamięci, takich jak hipokamp, kora przedczołowa. Wypalenie już jednego papierosa pobudza te receptory, co stymuluje ośrodek przyjemności, działa uspokajająco i wyciszająco, poprawia przejściowo pamięć krótkotrwałą.

W dłuższym kontakcie z dymem tytoniowym mózg reaguje w odwrotny sposób – dochodzi do pogorszenia pamięci, drażliwości, problemów ze snem, zaburzeń emocjonalnych i depresji. Wszystko to może prowadzić do: gorszych wyników w nauce, trudności w nawiązywaniu kontaktów i zaburzonych relacji z bliskimi.

Wykonano szereg badań czynnościowych dotyczących wpływu papierosów na ośrodkowy układ nerwowy u osób w wieku rozwojowym. Wyniki były jednoznaczne – nikotyna wywołuje trwałe zmiany w ośrodkach neuronalnych w kilku obszarach mózgu, w tym w jądrze półleżącym, ciele migdałowatym i przyśrodkowej korze przedczołowej – czyli obszarach bezpośrednio odpowiedzialnych za odczuwanie przyjemności i emocji.

Młodzi palacze są zatem bardziej wrażliwi na uzależniające działanie nikotyny. Substancja ta wywołuje u nich trwałe zmiany w połączeniach synaptycznych, co powoduje nie tylko znaczne ryzyko uzależnienia, ale także zwiększa skłonność do rozwoju chorób psychicznych w wieku dorosłym (choroba afektywna dwubiegunowa, depresja).

Jak pokazano w innych badaniach, przewlekłe stosowanie nikotyny powoduje tzw. zmiany epigenetyczne, co przyczynia się do szybszego uzależnienia od innych substancji, takich jak alkohol i narkotyki. Łączenie ze sobą tych używek staje się zabójcze dla zdrowia i bezpośrednio zagraża życiu. Zwiększa także kilkukrotnie ryzyko zachorowania na raka (jednoczesne picie i palenie).

Badania na zwierzętach sugerują, że przyjmowanie nikotyny w okresie dojrzewania zwiększa impulsywność oraz obniża wydajność pamięci i uwagi w perspektywie długoterminowej. Młodzi ludzie przed osiągnięciem dojrzałości są zatem narażeni na gorsze wyniki w nauce przy tym samym nakładzie pracy intelektualnej, co ich niepalący rówieśnicy.

Palenie – wpływ na układ hormonalny

Czy nikotyna zawarta w dymie papierosowym może mieć negatywny wpływ na dojrzewanie? Intensywne, krótkotrwałe palenie powoduje wzrost wydzielania testosteronu u mężczyzn i podwyższone stężenie estrogenów u kobiet, co mogłoby sugerować przyspieszający wpływ palenia na dojrzewanie. Nie ma jednak spójnych danych na temat upośledzonego lub przyspieszonego dojrzewania u młodzieży aktywnie palącej tytoń w krótkim czasie.

Dobrze poznane są natomiast skutki przewlekłego palenia na układ hormonalny. Przewlekle stosowana nikotyna powoduje: niedobór męskich hormonów płciowych, upośledzenie funkcji prokreacyjnych u mężczyzn, zaburzenia erekcji i gorszą jakość nasienia.

Z kolei u dojrzewających dziewcząt wywołuje zaburzenia wydzielania hormonu prolaktyny, co może przekładać się na zaburzenia miesiączkowania i tzw. zespół policystycznych jajników. Wiąże się to z upośledzeniem płodności i obniżeniem jakości życia. Zespołowi towarzyszą bardzo często nieregularne cykle, nadwaga oraz nadmierne owłosienie.

Łatwiej o zatrucie nikotyną

Wypalenie nawet jednego papierosa to już łagodne zatrucie składnikami dymu tytoniowego. Wypalenie całej paczki w krótkim czasie może spowodować nagłe objawy ogólne – osłabienie, złe samopoczucie, zaburzenia rytmu serca.

Młody organizm znacznie łatwiej ulega zatruciu, zwłaszcza w sytuacji, gdy jest to jeden z pierwszych kontaktów z wyrobami tytoniowymi. Przypadkowe przyjęcie znacznej ilości nikotyny może wystąpić np. przy ciągłym paleniu e-papierosa lub omyłkowym spożyciu zawartości wkładu. Ilość nikotyny w tzw. liquidzie zaznaczona jest na opakowaniu produktu w odsetku procentowym do objętości wkładu.

W takiej sytuacji należy niezwłocznie zgłosić się do konsultacji lekarskiej ze względu na możliwe groźne działanie ogólnoustrojowe nikotyny.

Przy zatruciu nikotyną obiektywne objawy polegają na:

• spadku ciśnienia krwi,
• zaburzeniu rytmu serca,
• spowolnieniu czynności serca, czasem zagrażającym życiu,
• pogorszeniu pamięci długotrwałej,
• bezsenności,
• ogólnym pobudzeniu,
• zwiększeniu łaknienia.

Na co częściej chorują młodzi palacze?

Zawarte w dymie tytoniowym substancje wpływają wielorako niekorzystnie na zdrowie człowieka. Wypalenie już jednego papierosa powoduje zmniejszenie pojemności życiowej płuc, co przekłada się na: ograniczoną wydolność fizyczną, gorsze wyniki w sporcie, obniżenie jakości życia. Dym tytoniowy uszkadza nabłonek oskrzeli i błony śluzowej górnych dróg oddechowych, ułatwiając tym samym chorobotwórczy wpływ bakterii i wirusów.

Codzienna praktyka lekarska pokazuje, że u młodych palących osób znamiennie częściej mamy do czynienia z zakażeniem gardła, krtani czy oskrzeli w porównaniu do osób niepalących. Zapalenie oskrzeli u młodzieży palącej może przebiegać gorzej – z tak zwaną nadreaktywnością i zwężeniem dróg oddechowych, powodując przedłużenie wydechu i duszności, nawet spoczynkowe. Opisywane są przypadki ciężkiej astmy oskrzelowej spowodowanej tylko paleniem tytoniu.

Przy paleniu papierosów osoba dojrzewająca szczególnie naraża się na wczesne powikłania nikotynizmu, takie jak:

• częstsze infekcje dróg oddechowych,
• astmę – częstsze ryzyko zaostrzeń, zwiększenie częstości hospitalizacji,
• przewlekły skurcz oskrzeli – co powoduje przedłużenie wydechu,
• ograniczenie wydolności fizycznej poprzez zmniejszenie całkowitej objętości płuc,
• gorszy przebieg powikłanych infekcji, np. zapalenia płuc,
• potencjalnie dłuższy okres zdrowienia przy grypie.

W rzadkich przypadkach może wystąpić także spontaniczna odma opłucnowa – obecność powietrza w jamie opłucnowej, co pogarsza czynność serca i stanowi bezpośredni stan zagrożenia życia.

Część już zdiagnozowanych chorób przebiega u palaczy intensywniej, gorsze są też efekty leczenia. Tak jest np. w młodzieńczym zapaleniu stawów – postać choroby jest cięższa u palących.

Przy przewlekłym czynnym lub biernym paleniu dochodzi do nadmiernego pobudzenia emocjonalnego i rozkojarzenia uwagi. Nikotynizm szybko powoduje uszkodzenia skóry, wypadanie włosów.

Jak palenie niszczy organizm nastolatka?

Powszechnie wiadomo, że palenie wiąże się z poważnymi następstwami dla zdrowia młodych osób z zaburzeniami układu oddechowego, takimi jak astma i mukowiscydoza, ale także z takimi stanami, jak: anemia sierpowata, rak, cukrzyca, młodzieńcze zapalenie stawów.

Argumenty te, choć znane, w większości przypadków nie są przyjmowane przez młodych. Być może wynika to z ignorancji lub z tego, że w większości przypadków są to skutki odległe i kojarzone z „paleniem przez całe życie”.

Gorszy przebieg schorzenia i częste zachorowania związane z paleniem występują w następujących jednostkach chorobowych:

• uszkodzenie trzustki – pogorszenie zdolności do trawienia, np. tłustych posiłków,
• rak – zwiększone ryzyko powstawania nowotworów w porównaniu do niepalącej populacji (rak jajnika, pęcherza moczowego, oskrzeli, jamy ustnej, głowy, gardła i krtani),
• udar i zawał u ludzi młodych – znaczący wzrost ryzyka zachorowania,
• cukrzyca – szybsze pojawienie się powikłań ocznych (zwyrodnienie siatkówki).

Nikotyna zawarta w dymie tytoniowym i innych produktach, takich jak e-papierosy, powoduje zmiany w układzie sercowo-naczyniowym. U osób w wieku dojrzewania śródbłonek naczyniowy to struktura nadal dynamiczna, która szczególnie jest narażona na stres oksydacyjny związany z paleniem.

Nikotyna przyspiesza znacznie proces miażdżycowy, co może spowodować szybszy rozwój choroby niedokrwiennej serca, a nawet zawał mięśnia sercowego u młodych dorosłych, także w drugiej i trzeciej dekadzie życia. Osoby otyłe są przy tym jeszcze bardziej narażone.

Nowe zagrożenia – e-papierosy

Papierosy, cygara, fajki to znane od dziesięcioleci formy spożywania tytoniu. Niedawny wzrost popularności e-papierosów szybko zmienił sposób, w jaki nastolatki wchodzą w interakcję z wyrobami nikotynowymi. Ryzyko związane ze zdrowiem przy konsumpcji e-papierosów jest jeszcze nie do końca znane, ale prawdopodobieństwo przypadkowych zatruć nikotyną znacznie wzrosło.

Bezdymny tytoń jest postrzegany jako bezpieczniejszy lub mniej uzależniający niż papierosy, zarówno przez dorosłych, jak i przez nastolatków, co jest – jak wiadomo obecnie – nieprawidłowym rozumowaniem.

Te alternatywne produkty dostarczają więcej nikotyny niż papierosy tradycyjne, co zwiększa ryzyko uzależnienia i zatrucia. Dodatkowo produkty te mają bezpośredni wpływ na jamę ustną, powodując: nieświeży oddech, problemy z zębami, zwiększone ryzyko raka ucha, nosa i gardła (z udziałem warg, języka, policzków i tylnej ściany gardła).

Obecnie spekuluje się, że większa grupa nastolatków będzie chętniej palić e-papierosy niż tradycyjne wyroby, co jest szczególnie niepokojące, zważywszy na fakt braku odpowiednich regulacji prawnych w przepisach gminnych i wojewódzkich dotyczących zażywania oraz promocji e-papierosów.

Jak pomóc dziecku?

Młodzież szkolna ma większe skłonności do silnego uzależnienia od tytoniu w porównaniu z dorosłymi. Aby skutecznie zapobiegać uzależnieniu, potrzebna jest edukacja na temat szkodliwości palenia oraz jego negatywnych skutków na naukę i rozwój intelektualny.

Rzadziej zdarzają się cięższe postacie uzależnienia, w wyniku których dochodzi do depresji po odstawieniu tytoniu. Wówczas może być potrzebna interwencja lekarska i stworzenie konkretnego planu rzucenia palenia. Ważne jest, aby nie nakładać restrykcyjnych kar na młodzież palącą ze względu na możliwości wywołania efektu odwrotnego niż zamierzony.

Bibliografia:

• Opielak G., Nadulska A., Piotrkowicz J., Szeszko Ł., Palenie tytoniu wśród młodzieży szkół średnich w świetle aktualnych badań. Forum Med. Rodzinnej, 2014, 8, 4: 190–194.
• Lee Y. O., Hebert C. J., Nonnemaker J. M., Kim A. E., Youth tobacco product use in the United States. Pediatrics, 2015, 135, 3: 409–415.
• Kulik T., Latalski A. (red.), Zdrowie publiczne. Podręcznik dla studentów i absolwentów wydziałów pielęgniarstwa i nauk o zdrowiu Akademii Medycznych. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2002.
• Jarema M., Rabe-Jabłońska J., Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2011.
• Corliss H. L., Wadler B. M., Jun H. J. et al., Sexual-orientation disparities in cigarette smoking in a longitudinal cohort study of adolescents. Nicotine Tob. Res., 2013, 15, 1: 213–222.
• O’Connor R. J., Non-cigarette tobacco products: What have we learnt and where are we headed? Tob. Control, 2012, 21, 2: 181–190.
• Callaghan R. C., Veldhuizen S., Leatherdale S., Murnaghan D., Manske S., Use of contraband cigarettes among adolescent daily smokers in Canada. Can. Med. Assoc. J., 2009, 181, 6–7: 384–386.
• Hammond D., Health warning messages on tobacco products: A review. Tob. Control, 2011, 20, 5: 327–337.
• Yuan M., Cross S. J., Loughlin S. E., Leslie F. M., Nicotine and the adolescent brain. J. Physiol., 2015, 593, 16: 3397–3412.
• Tweed J. O., Stanley H. H. et al., The endocrine effects on nicotine and cigarette smoke. Trends Endocrinol. Metab., 2012, 23, 7: 334–342.