Zwieracz odbytu – choroby, niewydolność, uszkodzenie – objawy i leczenie

Zwieracze odbytu – jakie mają funkcje?

Zwieracze odbytu (łac. sphincter ani) to u ludzi dwa mięśnie. Są nimi mięsień zwieracz odbytu wewnętrzny oraz mięsień zwieracz odbytu zewnętrzny. Pierwszy z nich leży głębiej i jest mięśniem gładkim – jego czynność jest niezależna od ludzkiej woli. Drugi natomiast, czyli mięsień zwieracz odbytu zewnętrzny, jest mięśniem poprzecznie prążkowanym i na jego czynność człowiek wpływ już ma.

Prawidłowa czynność zwieraczy odbytu jest wręcz kluczowa – dopóki mięśnie te funkcjonują prawidłowo, dopóty proces oddawania stolca jest w pełni kontrolowany. Co prawda w przebieg defekacji zaangażowane są nie tylko mięśnie, ale i inne struktury (mowa tutaj chociażby o odbytniczych naczyniach żylnych, czyli hemoroidach), ale najistotniejsze są właśnie mięśnie odbytu.

Zwieracz odbytu – objawy choroby

Gdy wewnętrzny lub zewnętrzny zwieracz odbytu staje się niewydolny, pojawiać się może problem określany jako nietrzymanie kału. Stan ten może być zarówno przejściowy, jak i utrwalony. Skala i nasilenie tego problemu różni się w zależności od przyczyny. Zdarza się, że pacjent traci kontrolę jedynie nad oddawaniem gazów. Możliwe jest jednak i to, że u chorego będzie występowało nie tylko nietrzymanie gazów, ale także brak kontroli nad procesem defekacji. Przebiega to w postaci trudności z utrzymaniem stolca do momentu skorzystania z toalety, ale pacjent może też wypróżniać się całkowicie bezwiednie.

Nietrzymania stolca z całą pewnością nie wolno bagatelizować – prowadzić ono może bowiem do bardzo poważnych konsekwencji. Przede wszystkim mowa tutaj o wpływie tego zaburzenia na psychikę pacjenta – o tym, że utrata kontroli nad jedną z podstawowych potrzeb fizjologicznych bardzo negatywnie wpływa na ludzką psychikę, przekonywać nie trzeba. Nietrzymanie kału może prowadzić też do komplikacji dotyczących okolicy okołoodbytniczej – stałe narażenie skóry otaczającej odbyt na kontakt z kałem sprzyjać może jej podrażnieniom. Dochodzić może też do tworzenia się u chorego trudno gojących się owrzodzeń odbytu.

Niewydolność i uszkodzenie zwieraczy odbytu – przyczyny

Mięśnie odbytu mogą stawać się niewydolne z wielu różnych powodów. Wśród stanów, których skutkiem może być uszkodzenie zwieracza odbytu, wymienia się:

• poród naturalny – uważa się, że występujące po porodzie trudności z trzymaniem stolca stanowią najczęstszą przyczynę nietrzymania kału wśród kobiet;
• zaburzenia rytmu wypróżnień – szczególnie zaparcia mogą być problemem odpowiedzialnym za uszkodzenie odbytu – bardzo twarde i zbite masy kałowe mogą bowiem prowadzić do uszkodzenia m.in. nerwów zaangażowanych w kontrolowanie defekacji;
• zabiegi chirurgiczne przeprowadzane w okolicy odbytniczej – zaburzenia defekacji mogą pojawiać się jako powikłanie leczenia żylaków odbytu lub nowotworów końcowego odcinka przewodu pokarmowego;
• nieprawidłowości dotyczące gromadzenia się kału w obrębie odbytnicy – w prawidłowych warunkach odbytnica jest w stanie poszerzać się, by zgromadzić trafiający do niej stolec, ale problemy ograniczające tę zdolność (np. jej zesztywnienie związane z chorobami zapalnymi jelit czy radioterapia okolic miednicy) mogą skutkować nietrzymaniem stolca;
• uszkodzenia nerwów zaangażowanych w kontrolowanie defekacji – mogą być one skutkiem wielu schorzeń neurologicznych; prowadzić do nich mogą urazy rdzenia kręgowego, ale i udar mózgu czy stwardnienie rozsiane; uszkodzenia włókien nerwowych mogą występować też w przebiegu długotrwałej, zwłaszcza nieodpowiednio leczonej cukrzycy.

Czytaj również: Luźne stolce – jakie są przyczyny częstych, luźnych stolców?

Choroby zwieracza odbytu – badania i diagnostyka

Bez wątpienia choroby odbytu należą do tych schorzeń, które dla pacjentów są najbardziej krępujące. Obawy jednak trzeba pokonać i udać się do lekarza – konsekwencje braku leczenia mogą być bardzo poważne. Wstępnie lekarz zbiera wywiad dotyczący tego problemu. Istotne jest m.in. to, czy pacjent zachował jakąkolwiek kontrolę nad defekacją oraz co poprzedzało nietrzymanie stolca (ma to znaczenie w doborze odpowiednich badań). Później przeprowadzane jest badanie przedmiotowe – jednym z jego najistotniejszych elementów jest w tym przypadku badanie per rectum (ocena odbytu poprzez wprowadzenie do niego palca). W jego trakcie specjalista może stwierdzić luźny zwieracz odbytu.

Samo jednak stwierdzenie, że u pacjenta są słabe zwieracze odbytu, nie jest wystarczające do rozpoczęcia leczenia – konieczne są dodatkowe badania. Zlecone mogą być badania oceniające elementy przewodu pokarmowego (np. manometria odbytu, USG doodbytnicze czy kolonoskopia), ale i inne, m.in. badania obrazowe jamy brzusznej i miednicy (takie jak tomografia komputerowa czy rezonans magnetyczny).

Istotne bywają również badania neurologiczne czy obrazowe głowy (wykonywane są one przede wszystkim wtedy, gdy podejrzewaną przyczyną nietrzymania stolca są zaburzenia neurologiczne).

Czytaj również: Niedowład – przyczyny, rodzaje, leczenie

Niewydolność zwieraczy odbytu – leczenie

Postępowanie u chorych, którzy mają osłabienie zwieraczy odbytu, bywa bardzo różne – zależnie od przyczyny problemu. Przykładowo u kobiet, u których nietrzymanie stolca pojawiło się po porodzie, zaburzenia mogą po pewnym czasie – gdy dojdzie już do wygojenia się nadwyrężonych tkanek – samoistnie ustępować.

Gdy za nietrzymaniem stolca stoją zaparcia, najistotniejsze może być leczenie nieoperacyjne. Pacjentom zalecane są głównie modyfikacje diety – istotne jest zwiększenie udziału w niej produktów bogatych w błonnik, jak i większe spożycie wody (oba oddziaływania redukują ryzyko zaparć).

Osobom zmagającym się z zaburzeniami czynności zwieraczy, zwłaszcza tym, które nie utraciły kontroli nad przebiegiem defekacji, zalecone mogą być ćwiczenia. Bazować one mogą na próbach ustalenia stałego rytmu wypróżnień, np. zawsze po posiłku.

Leczenie jednak, jak już podkreślano, uzależnione jest od przyczyny nietrzymania stolca. W sytuacji, gdy za problem odpowiadają uszkodzenia nerwów, wykorzystane mogą być zabiegi stymulacji włókien nerwowych (np. stymulacja nerwów krzyżowych). Czasami do opanowania dolegliwości chorego konieczna bywa operacja – tak bywa chociażby u pacjentów, u których doszło do trwałego uszkodzenia mięśni zwieraczy odbytu. Współcześnie dostępne są bardzo różnorodne zabiegi: wykonuje się operacje sfinkteroplastyki (plastyki zwieraczy odbytu), możliwa jest też implantacja u chorego sztucznego zwieracza odbytu.