Zatrucie pokarmowe

Przyczyny zatruć pokarmowych

Zatrucie pokarmowe to ostra choroba przewodu pokarmowego, która wywołana jest przez spożycie skażonego bakteriami, toksynami bakteryjnymi, grzybami czy też pasożytami pokarmu. Czynniki, które sprzyjają zatruciu pokarmowemu, to:

• brak higieny przy przygotowaniu posiłków (mycie rąk, warzyw, owoców),
• picie nieprzegotowanej wody – szczególnie podczas egzotycznych podróży,
• jedzenie przeterminowanych produktów,
• wielokrotne rozmrażanie i ponowne zamrażanie żywności,
• jedzenie surowego mięsa bądź jajek,
• pora roku – latem łatwiej o zatrucie,
• bliskie sąsiedztwo zwierząt domowych i źródła wody pitnej,
• spożywanie wyrobów cukierniczych, takich jak lody lub ciasta z kremem.

W Polsce najczęstszą przyczyną zatruć pokarmowych są pałeczki Salmonella (około 90% ogółu zatruć bakteryjnych). Ich występowanie jest powszechne, można je znaleźć m.in. w mięsie, mleku, serach, jajach. Szacuje się, że 80% biegunek podróżnych spowodowanych jest przez bakterie, z czego 40–60% wywołują różne typy bakterii E. coli, a 6–8% zakażeń wywołanych jest bakterią Campylobacter. Inne bakterie wywołujące zakażenia to gronkowiec złocisty czy laseczka zgorzeli gazowej.

Przeczytaj też: Biegunka po jedzeniu – przyczyny i leczenie

Dosyć rzadko zdarzają się zatrucia bakterią jadu kiełbasianego, ale mają one ciężki przebieg i poważne rokowanie. Zatruć można się spożywając konserwy mięsne lub rybne oraz wędzone mięso. Skażone jedzenie ma często charakterystyczny zapach zjełczałego tłuszczu, a wskutek gromadzenia się gazu denka puszek ulegają wydęciu, co powinno zwrócić naszą uwagę.

Około 25–40% zatruć pokarmowych wywołanych jest przez wirusy: rotawirusy, adenowirusy, wirus Norwalk. Zachorowania mają charakter sezonowy (wzrost zachorowań wiosną i jesienią) i częściej dotyczą dzieci.

Jak dochodzi do zatruć pokarmowych?

Mechanizmów, w których dochodzi do zatrucia organizmu jest wiele i zależą one od patogenu, który wywołał chorobę. Warto jednak zwrócić uwagę na dwa najczęstsze zaburzenia jelitowe, z jakimi mamy do czynienia: biegunkę sekrecyjną i osmotyczną, wywołane przez bakterie, toksyny bakteryjne lub wirusy.

Biegunka sekrecyjna jest spowodowana przez nadmierne wydzielanie do światła jelita wody i elektrolitów. Objętość stolca nie jest duża, ma on charakter wodnisty i biegunka nie ustępuje po zaprzestaniu jedzenia.

Biegunka osmotyczna polega na zaburzeniach wchłaniania i trawienia pokarmów (zwłaszcza cukrów) wskutek uszkodzenia nabłonka jelita. Objętość stolca jest bardzo duża, mówi się o tzw. pienistych, tryskających stolcach, ale biegunka ustępuje po okresie głodzenia.

Specyficzny mechanizm pojawia się przy zatruciu jadem kiełbasianym. Tam toksyna botulinowa łączy się z zakończeniami nerwowymi, hamuje wydzielanie acetylocholiny (ważnego neuroprzekaźnika) i powoduje porażenie mięśni. Zgon może nastąpić w wyniku porażenia mięśni oddechowych.

Objawy zatrucia pokarmowego

Do najczęstszych objawów zatrucia pokarmowego należą:

1. wymioty – w zależności od ich charakteru możemy podejrzewać różną etiologię; wymioty, które pojawiły się kilka godzin po spożyciu pokarmu, silne, o dużej objętości sugerują zatrucie gronkowcem (bakteria) lub wirusem; jeśli pojawiają po kilku dniach od zatrucia i mają niewielkie nasilenie, można podejrzewać zatrucie bakteriami: Salmonella, Shigella czy Campylobacter;
2. biegunka – może mieć różny przebieg, stolec o rozmaitej konsystencji, kolorze, zapachu, objętości; brązowo-zielonkawy kolor i cuchnący zapach sugerują zatrucie Salmomellą; domieszka krwi i śluzu w stolcu wskazywać może na jedną z bakterii: Shigella, Campylobacter, E. coli, Yersinia enterocolitica;
3. bóle brzucha;
4. bóle głowy (spowodowane odwodnieniem, które towarzyszy zatruciu);
5. gorączka.

Jest szereg innych objawów, które mogą ukierunkować dalszą diagnostykę chorego, na które lekarz powinien zwrócić uwagę. Przykładowo, w zatruciu jadem kiełbasianym chory prezentuje objawy uszkodzenia nerwów czaszkowych, takie jak opadanie powiek, brak reakcji źrenic na światło, podwójne widzenie, a w późniejszym okresie zaburzenia połykania, mowy i oddychania. Zmiany skórne o typie rumienia guzowatego (bolesne, czerwone zmiany na podudziach) mogą być objawem zatrucia Yersinią.

Diagnostyka zatruć pokarmowych

Aby monitorować stan pacjenta w zatruciu pokarmowym, wystarczą podstawowe badania laboratoryjne:

• morfologia krwi z rozmazem,
• badanie elektrolitów,
• badanie na stężenie mocznika i kreatyniny (parametry wydolności nerek),
• gazometria krwi tętniczej.

Tylko w uzasadnionych przypadkach diagnostykę należy poszerzyć np. o wskaźniki wątrobowe. Badanie mikrobiologiczne kału wykonuje się u osób z krwistą biegunką, biegunką o ciężkim przebiegu (chory mocno odwodniony, w złym stanie ogólnym), z dużą ilością leukocytów (białych krwinek) w kale, z biegunką przewlekającą się (trwającą 14–30 dni) lub z podejrzeniem cholery.

Do badania należy pobrać min. 5 g stolca, najlepiej na początku trwania biegunki, przed włączeniem antybiotyku, szczelnie zapakować w specjalny pojemnik i dostarczyć do laboratorium optymalnie w ciągu 2 godzin od pobrania. Wynik wstępny uzyskuje się średnio po 12–72 godzinach.

Leczenie zatruć pokarmowych

Bardzo istotne w przypadku leczenia zatrucia pokarmowego jest ustalenie patogenu, jaki wywołał objawy choroby i ustalenie listy osób, które mogły ulec zatruciu. Lekarz przy wstępnej ocenie pacjenta musi zwrócić szczególną uwagę na stopień odwodnienia i podjąć decyzję o leczeniu ambulatoryjnym lub w szpitalu.

Nawodnienie chorego jest kluczową sprawą przy wymiotach i biegunce. W zależności od stopnia ciężkości odwodniania i stanu chorego płyny uzupełnia się doustnie lub dożylnie. Preferuje się, jeśli to możliwe, podawanie gotowych płynów wieloelektrolitowych doustnie, małymi porcjami, letnich, tak by uzupełniać stopniowo niedobory elektrolitów przy niewielkim odwodnieniu (< 5%, pragnienie normalne).

Nawodnienie dożylne stosuje się u osób dorosłych przy odwodnieniu umiarkowanym (5–10%, zapadnięte gałki oczne, wzmożone pragnienie) oraz ciężkim (> 10%, chory w złym stanie ogólnym), zwłaszcza u chorych w podeszłym wieku lub pacjentów psychiatrycznych. Oprócz gotowych preparatów elektrolitowych, które można kupić w aptece, nawadniać można podając przegotowaną wodę, herbatę, mus jabłkowy. Unikać należy napojów gazowanych i klarowanych soków owocowych, ponieważ mogą one nasilić biegunkę osmotyczną.

Określa się dwie fazy nawadniania: trwającą przez pierwsze 4 godziny fazę rehydratacji (wstępne uzupełnienie niedoborów) oraz fazę leczenia podtrzymującego trwającą aż do ustąpienie biegunki, w której kontynuuje się doustne nawadnianie i rozpoczyna żywienie.

Żywienie doustne w leczeniu zatrucia pokarmowego powinno być wdrożone zaraz po zakończeniu fazy rehydratacji, czyli u dzieci 4 godziny po skutecznym nawadnianiu, a u osób dorosłych po około 12 godzinach. Szybki powrót żywienia jest ważny dla prawidłowego funkcjonowania kosmków jelitowych. U dzieci zaleca się powrót do diety sprzed choroby, zaś u dorosłych stopniowe jej rozszerzanie – od sucharów, suchego, białego pieczywa poprzez kasze, zupy warzywne, banany aż do normalnej diety. Unikać należy na początku dużej ilości tłustych produktów, które mogą spowodować nawrót biegunki.

Płukanie żołądka przy zatruciu pokarmowym wykonuje się jedynie w przypadku zatruć mitotoksynami, toksyną botulinową, włośniem. Zaleca się płukanie żołądka wodą, a następnie oddanie popłuczyn do badania mikrobiologicznego i podanie węgla aktywowanego.

Co na zatrucie?

W leczeniu zatrucia pokarmowego w wybranych sytuacjach stosuje się terapię farmakologiczną. Obejmuje ona leki adsorbujące – głównie węgiel aktywowany, podawany w zatruciu niektórymi bakteriami lub mitotoksynami (toksynami grzybów). Smektan dwuoktanościenny i cynk to substancje poprawiające wytrzymałość błony śluzowej jelita i stosowane zwykle u małych dzieci.

Jeśli wodnista biegunka przebiega bez gorączki lub z niewielką gorączką, wówczas można podać lek, który zwalnia perystaltykę przewodu pokarmowego, a więc działa przeciwbiegunkowo. Jest to loperamid, który zmniejsza liczbę wypróżnień nawet o 80%.

Wskazania do antybiotykoterapii są ograniczone:

• gorączka powyżej 38°C,
• krew lub duża liczba leukocytów w kale,
• ciężki przebieg zakażenia Salmonellą,
• dzieci do 3 miesiąca życia (niezależnie od stanu ogólnego).

Probiotyki to podawane doustnie organizmy żywe (kultury bakterii lub drożdże), które wpływają korzystnie na florę bakteryjną przewodu pokarmowego i pomagają przywrócić fizjologiczną równowagę jelita. Badania przeprowadzone na szczepach Lactobacillus GG, Saccharomyces boulardi, Streptococcus thermophilus dowodzą skuteczności ich działania w biegunkach o łagodnym oraz umiarkowanym przebiegu i etiologii wirusowej.

Warto je zażywać także podczas leczenia antybiotykami, ponieważ zmniejszają dolegliwości, takie jak biegunka i wzdęcia brzucha. Regulują pracę przewodu pokarmowego i zapobiegają procesom gnilnym zachodzącym w jelicie, w trakcie których tworzą się niekiedy substancje rakotwórcze. Zwiększają masę stolca przez co zapobiegają zaparciom oraz sprzyjają syntezie witamin B₁, B₂, B₁₂ i kwasu foliowego, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Leczenie zatruć w domu

Osoba chora, która pozostaje w domu, powinna pamiętać o kilku prostych zasadach, które pomogą jej szybciej powrócić do zdrowia. Najważniejszym elementem leczenia jest nawadnianie organizmu. Należy wypijać około 2 litrów napojów dziennie, najlepiej niegazowanej wody, gorzkiej herbaty, zaparzonej mięty. W aptece dostępne są również gotowe płyny elektrolitowe, które schłodzone należy pić małymi łyczkami, aby zapobiec odwodnieniu.

Jedzenie rozpoczynamy od kleików lub kaszy manny gotowanych na wodzie, ponieważ mleko może zwiększyć biegunkę. Jeżeli wprowadzenie pokarmu nie powoduje żadnych dolegliwości, dietę rozszerzamy o suchary, biszkopty, kolejno wprowadzamy gotowane jajko, mięso, owoce (najlepszy jest banan). Przez kilka dni należy wystrzegać się smażonych, tłustych potraw, marynat, konserw, śledzi w occie.

Biegunce bardzo dobrze przeciwdziała napar z suszonych jagód, które można kupić w aptece lub sklepach zielarskich. Gdy pomimo przestrzegania diety i wypijania dużej ilości płynów objawy (wymioty, biegunka) nie ustępują, należy zgłosić się do lekarza, ponieważ wszelkie leczenie farmakologiczne powinno odbywać się pod okiem specjalisty.