Leczenie otyłości – jakie są metody?

Czy otyłość jest chorobą?

Otyłość jest chorobą. Można ją prosto zdefiniować jako zwiększenie masy ciała ponad przyjętą normę. Inna definicja mówi, że otyłość jest stanem nadmiernego gromadzenia się tkanki tłuszczowej w organizmie wskutek liczby i/lub zwiększonej wielkości komórek tłuszczowych. Ma to ścisły związek z pojawieniem się zwiększonej ilości tkanki tłuszczowej w organizmie. Już istniejące komórki tłuszczowe ulegają powiększeniu bądź pojawiają się nowe. Zjawiska te mogą występować jednocześnie. Komórki tłuszczowe nadmiernie wypełniają się trójglicerydami. Otyłość jest nie tylko problemem w kategoriach braku akceptacji własnego wyglądu, ale także poważnym schorzeniem, doprowadzającym do groźnych powikłań metabolicznych i powstania chorób ogólnoustrojowych.

Diagnostyka nadwagi i otyłości

O otyłości mówi się, gdy wskaźnik masy ciała (BMI) wynosi 30 lub więcej. Na podstawie jego wartości rozróżnia się otyłość pierwszego stopnia (przy BMI od 30 do 34,9), drugiego stopnia (przy BMI od 35 do 39,9) i trzeciego stopnia, czyli olbrzymią (gdy BMI wynosi przynajmniej 40). Wskaźnik masy ciała możesz obliczyć samodzielnie. Wystarczy, że użyje się odpowiedniego wzoru, który wymaga podania masy ciała oraz wzrostu.

Dodatkowo w warunkach domowych możesz zmierzyć obwód talii, aby określić, czy występuje u Ciebie otyłość brzuszna. Potrzebna Ci będzie do tego zwykła miara krawiecka. W celu zmierzenia obwodu talii przyłóż ją do ciała w połowie odległości między dolnym brzegiem żeber a górnym brzegiem kości biodrowej. Jeśli odczytana wartość jest większa niż 80 cm u kobiet i 94 cm u mężczyzn, świadczy to o otyłości brzusznej. Wiąże się ona z większym ryzykiem rozwoju cukrzycy typu 2, niealkoholowego stłuszczenia wątroby czy hiperlipidemii. Dlatego bardzo ważne jest, aby lekarz sprawdził, czy nie występuje u Ciebie zespół metaboliczny (ZM).

Indeks masy ciała czy pomiar obwodu talii to proste metody wykorzystywane w diagnostyce nadwagi i otyłości również w warunkach domowych. Należy jednak pamiętać, że wskaźnik BMI został stworzony do celów statystycznych, naukowych i nie do końca pokrywa się z rzeczywistością. Nie bierze on bowiem pod uwagę wieku, płci i budowy kostno-mięśniowej. U mężczyzn atletycznej budowy może wskazywać na otyłość, podczas gdy ilość tkanki tłuszczowej jest u nich niska.

Ważne jest zatem przeprowadzenie analizy składu ciała, która pozwala określić zawartość tkanki tłuszczowej i wody w organizmie człowieka, masę kości i mięśni, a także wiek metaboliczny. Takie badanie przeprowadzone za pomocą specjalistycznego sprzętu daje lepszy obraz sytuacji i pozwala określić, czy wysokie BMI na pewno wynika z nadmiaru tkanki tłuszczowej.

Jakie są przyczyny otyłości?

Otyłość dzieli się na pierwotną oraz wtórną. Pierwsza z wymienionych występuje częściej. Jedną z przyczyn jej rozwoju są czynniki genetyczne, a konkretnie polimorfizm genów: FTO, PPARg, rezystyny i adiponektyny. Zależność ta często jest zauważalna wśród rodzin cierpiących w kilku pokoleniach na nadwagę lub otyłość. Pamiętajmy jednak, że geny nie uległy zmianie nagle w czasie ostatnich czterdziestu lat, kiedy otyłość lawinowo zaczęła się rozprzestrzeniać w krajach wysoko rozwiniętych. Nie powinniśmy więc bezradnie rozkładać rąk, zrzucając winę wyłącznie na odziedziczone po przodkach geny. Nie mamy wpływu na ich zestaw, jednak na pozostałe czynniki stojące za rozwojem nadwagi i otyłości już tak.

Częstszą przyczyną są czynniki środowiskowe, czyli niezdrowe nawyki żywieniowe oraz niski poziom aktywności fizycznej. Przyjmowanie większej ilości energii w porównaniu do zapotrzebowania organizmu w połączeniu z siedzącym trybem życia, w krótkim czasie może doprowadzić do pojawienia się nadmiaru tkanki tłuszczowej. Dlatego tak ważna jest profilaktyka otyłości. Zgodnie z zasadą, że łatwiej jest zapobiegać niż leczyć, warto dbać o zdrowe nawyki żywieniowe i odpowiedni poziom aktywności fizycznej.

Z kolei przyczyny otyłości wtórnej to: uszkodzenia układu nerwowego, rzadkie zespoły uwarunkowane genetycznie, a także zaburzenia gospodarki hormonalnej (niedoczynność tarczycy, choroba Cushinga, zespół policystycznych jajników).

Należy jednak pamiętać, że w 95% przypadków mechanizm powstawania otyłości jest złożony i nie zależy od jednego czynnika.

Walka z kilogramami = walka z nawykami

Czynnikiem sprawczym otyłości, chyba najważniejszym i takim, który możemy modyfikować, jest podłoże środowiskowe. To, co niewątpliwie zmieniło się w ostatnich dziesiątkach lat, to dostępność produktów spożywczych, a także wielkość i kaloryczność porcji. Typowy kotlet mielony trzydzieści lat temu był o połowę mniejszy niż obecnie. Wielkość bułki, która dziś uważana jest za normalną, kiedyś byłaby określana jako „duża”. Pierwszy hamburger w latach pięćdziesiątych miał wielkość obecnego „dziecięcego”.

Przykłady można mnożyć. Jemy więcej produktów wątpliwej jakości, za to wysokokalorycznych, tłustych, zawierających wysoko przetworzone węglowodany. Pijemy do tego słodkie napoje, wzbogacane sztucznymi dodatkami.

Bombardujące nas ze wszystkich stron reklamy słodyczy i żywności typu fast food oraz promowanie większych porcji w restauracjach wpływa na to, że jemy więcej. Rosnąca ilość dostarczanych kalorii niestety nie idzie w parze ze zwiększeniem aktywności fizycznej. Postęp techniczny – transport, telefony komórkowe, internet oraz technologie dostępne w miejscu pracy powodują, że ruszamy się dużo mniej niż nasi dziadkowie. Złe nawyki żywieniowe, jak choćby nieregularne, obfite i pośpieszne posiłki (szczególnie wieczorne), niejedzenie śniadań, pośpiech w trakcie jedzenia i podjadanie sprzyjają powstawaniu otyłości.

Dochodzą do tego czynniki psychologiczne – narażenie na stres, większe tempo życia, zwiększone wymagania stawiane przez otoczenie. To wywołuje tzw. „zajadanie” problemów, gdyż jedzenie jest najprostszym, niewymagającym wysiłku sposobem na rozładowanie napięcia.

Konsekwencje otyłości

Niezależnie od przyczyny otyłości należy mieć świadomość, że nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie odbija się negatywnie na zdrowiu. Nie zawsze jest to widoczne od razu. Niektóre choroby, takie jak nadciśnienie tętnicze mogą pozostać przez długi czas niezauważone. Przynajmniej w początkowej fazie rozwoju nie dają objawów w postaci dokuczliwych dolegliwości bólowych wzbudzających niepokój.

Dlaczego leczenie otyłości jest tak ważne? Nadmiar tkanki tłuszczowej powoduje m.in.:

• zespół bezdechu sennego,
• choroby sercowo-naczyniowe,
• cukrzycę typu 2,
• dnę moczanową,
• chorobę przewlekłą trzustki, wątroby,
• problemy z zajściem w ciążę,
• nowotwory (jelita grubego, piersi, jajników, endometrium, prostaty).

Do powyższych problemów zdrowotnych należy dołączyć również obniżenie samooceny czy stany depresyjne. Nie tylko u osób dorosłych, ale i dzieci oraz młodzieży, problem z nadmierną masą ciała (a szczególnie otyłość olbrzymia) może stać się przyczyną wycofania się z życia towarzyskiego, zamknięcia się w sobie.

Choroba niedokrwienna serca a otyłość

40% przypadków tej choroby związana jest z BMI przekraczającym wartość 25. Prawdopodobieństwo, że u osoby otyłej rozwiną się objawy choroby niedokrwiennej serca, jest 1,5 razy wyższe niż u osób z wagą prawidłową. Choroba niedokrwienna serca stanowi zespół objawów, które są następstwem przewlekłego niedostatecznego zaopatrzenia komórek mięśnia serca w tlen. Nieleczona prowadzi do zawału mięśnia serca. Jest to główna przyczyna śmierci w krajach wysoko rozwiniętych.

Nadciśnienie tętnicze a otyłość

20-procentowy wzrost masy ciała powoduje aż 8-krotne zwiększenie ryzyka wystąpienia nadciśnienia tętniczego. Otyłość jest uważana za najważniejszy czynnik prowadzący do nadciśnienia tętniczego. Zależność ta szczególnie widoczna jest u osób młodych. 80% przypadków nadciśnienia powiązana jest z występowaniem otyłości. Nawet niewielka utrata masy ciała powoduje widoczne zmniejszenie ryzyka wystąpienia chorób serca i naczyń właśnie poprzez normalizację ciśnienia tętniczego.

Udar mózgu a otyłość

Zmiany naczyniowe w krążeniu mózgowym pojawiające się u osób otyłych narażają tę grupę na wystąpienie udarów.

Niewydolność mięśnia serca a otyłość

U osób otyłych następuje obciążenie serca pracą, wskutek czego mięsień serca może nie być w stanie wykonać nałożonej na niego pracy.

Hiperlipidemia a otyłość

Otyłość, szczególnie otyłość prosta, związana jest z dodatnim bilansem energetycznym w wyniku przyjmowania zwiększonej ilości pokarmów. Źródłami kalorii są w dużej mierze tłuszcze. Dieta taka prowadzi do otyłości, ale także przyczynia się do niekorzystnych zmian w profilu lipidowym – wzrasta poziom trójglicerydów, stężenie „złego” cholesterolu wielkocząsteczkowego, odpowiedzialnego za przyrost blaszki miażdżycowej.

Cukrzyca typu 2 a otyłość

Aż 90% przypadków osób z cukrzycą typu 2 to osoby cierpiące z powodu nadwagi lub otyłości. U osób cierpiących z powodu otyłości aż 10-krotnie częściej rozwija się cukrzyca. Rozwojowi cukrzycy sprzyja także ograniczona aktywność fizyczna. Ponadto wzrasta insulinooporność komórek tłuszczowych, które występują w nadmiarze.

Kamica pęcherzyka żółciowego a otyłość

Ryzyko wystąpienia kamicy zwiększa się, gdy wzrost masy ciała zanotowano już w młodym wieku. Wpływ na rozwój choroby ma także stopień otyłości. Wzrost masy ciała o 20% ponad prawidłową niesie za sobą kilkakrotne ryzyko powstania kamicy. Otyłość wisceralna (brzuszna) sprzyja rozwojowi kamicy pęcherzyka żółciowego.

Nowotwory a otyłość

U osób otyłych w wyniku najczęściej złych nawyków żywieniowych i utrudnionej pracy jelit zwiększa się zwłaszcza ryzyko wystąpienia nowotworu jelita grubego. Stwierdzono także większą zachorowalność na raka gruczołu krokowego.

Choroba zwyrodnieniowa stawów a otyłość

Otyli częściej cierpią z powodu schorzeń układu kostno-stawowego. Zbyt duża masa ciała nie tylko utrudnia poruszanie się, normalną aktywność fizyczną, uprawianie sportu, ale także przyczynia się do przeciążenia stawów. Choroba zwyrodnieniowa stawów u osób otyłych dotyczy zwłaszcza stawów kolanowych. Zbyt duża masa ciała i przeciążenie stawów prowadzi do powstawania uszkodzeń w chrząstce stawowej. Efektem tego jest sztywność, dolegliwości bólowe i ograniczenie funkcji stawu.

Żylaki kończyn dolnych a otyłość

Przyrost tkanki tłuszczowej, zwłaszcza brzusznej, powoduje wzrost ciśnienia w jamie brzusznej. Skutkuje to utrudnionym odpływem krwi żylnej z kończyn dolnych. Zastój krwi i w pełni niewydolne krążenie prowadzi do powstawania żylaków kończyny dolnej. Niewłaściwa dieta i niewystarczająca aktywność fizyczna sprzyjają powstawaniu zaparć, a w konsekwencji powstawaniu żylaków kończyn dolnych.

Metody wykorzystywane w leczeniu otyłości

W związku z tym, że nadmiar tkanki tłuszczowej odbija się negatywnie zarówno na zdrowiu fizycznym, jak i psychicznym, stosuje się różne metody mające na celu redukcję tkanki tłuszczowej. Jeśli przyczyną nadwagi lub otyłości są czynniki środowiskowe, należałoby zacząć od odpowiedzi na pytanie o to, gdzie pojawiają się błędy. Czy problemem są niezdrowe nawyki żywieniowe, czy niski poziom aktywności fizycznej? A może jedno i drugie?

Leczenie otyłości poprzez zmianę stylu życia

Leczenie otyłości poprzez zmianę stylu życia zaczyna się od zebrania szczegółowego wywiadu dotyczącego stanu zdrowia, nawyków żywieniowych i aktywności fizycznej. Na podstawie wyników badań, analizy składu ciała oraz szczegółowego wywiadu, ustalana jest dieta dostosowana do indywidualnych potrzeb organizmu. Deficyt kaloryczny zazwyczaj zaplanowany jest tak, aby utrata masy ciała wynosiła około 0,5-1 kg tygodniowo. Choć w przypadku leczenia otyłości olbrzymiej konieczna jest zazwyczaj bardziej restrykcyjna dieta.

Ważnym elementem leczenia otyłości jest także regularna aktywność fizyczna. Światowa Organizacja Zdrowia (WHO) zaleca, aby osoby w wieku od 18 do 64 lat wykonywały przez przynajmniej 150 minut tygodniowo ćwiczenia o umiarkowanej intensywności.

Pamiętaj, że możesz wybrać ulubioną formę aktywności fizycznej. Jeśli masz opory, nie musisz chodzić na siłownię. Zamiast tego możesz ćwiczyć w domu na rowerku stacjonarnym, zaplanować przejażdżki rowerowe po okolicy czy poranny jogging.

Co jeśli zmiana nawyków żywieniowych i regularne treningi nie pomagają?

Niestety nie zawsze leczenie otyłości poprzez zmiany w diecie czy zwiększenie aktywności fizycznej pozwala osiągnąć prawidłową masę ciała. W niektórych przypadkach konieczne jest wdrożenie leków.

Z kolei w przypadku osób, które mają otyłość III stopnia, zaleca się zabiegi bariatryczne. Wskazaniem do ich wykonania jest również otyłość II stopnia, której towarzyszą m.in. cukrzyca typu 2, niealkoholowe stłuszczenie wątroby i inne problemy zdrowotne wynikające z nadmiernej masy ciała.

Do najczęściej stosowanych chirurgicznych metod leczenia otyłości należą:

• wyłączenie żołądkowe z zespoleniem pętlowym (MGB/OLGB),
• wyłączenie żołądkowe z zespoleniem na pętli Roux-en-Y (RYGB),
• rękawową resekcję żołądka (SG).

O tym, którą operację bariatryczną wybrać, decyduje lekarz. Ocenia on również, czy nie ma przeciwwskazań do chirurgicznego leczenia otyłości. Osoby otyłe z aktywną chorobą wrzodową, ciężką niewydolnością krążeniowo-oddechową, a także nadciśnieniem wrotnym występującym w przebiegu marskości wątroby nie powinny poddawać się takim zabiegom.

Przeciwwskazaniem do chirurgicznego leczenia otyłości jest również nieprzestrzeganie zaleceń lekarza, jeśli chodzi o odpowiednie przygotowanie się do zabiegu. Obejmuje ono wykonanie szeregu badań i konsultacji z lekarzami różnych specjalizacji (m.in. kardiologiem, pulmonologiem), a także dietetykiem. Ponadto przed operacją bariatryczną zaleca się zaprzestanie palenia oraz starań o ciążę (na pewien czas).

Rodzaje operacji bariatrycznych

Obecnie najbardziej popularne i rozpowszechnione są następujące metody chirurgicznego leczenia otyłości:

• założenie silikonowej opaski na żołądek – operacja sprowadza się do założenia na żołądek syntetycznej opaski, połączonej małym przewodem do zastawki umiejscowionej pod skórą brzucha. Opaska wypełniona jest roztworem soli fizjologicznej. Poprzez zastawkę można regulować poziom wypełnienia opaski, a przez to pojemność żołądka. Operacja nie zaburza procesu wchłaniania treści pokarmowej ani wydzielania żołądka;
• rękawowe wycięcie żołądka – operacja polega na wycięciu około 4/5 żołądka. Podczas operacji za pomocą staplera (tnącego narzędzia mającego możliwość jednoczesnego zakładania szwów mechanicznych) usuwa się większą część żołądka. „Nowy” żołądek ma kształt rury i pojemność około 100-150 ml. Żołądek przed operacją ma pojemność około 1000-3000 ml;
• wyłączenie żołądka metodą Roux-en-Y – żołądek dzielony jest przy użyciu szwów mechanicznych na dwa zbiorniki: mały i duży. Mały zbiornik (pojemność około 30 ml) jest łączony z jelitem cienkim, przez tę część przesuwany jest pokarm. Duży zbiornik wraz z dwunastnicą i częścią jelita cienkiego tworzy część enzymatyczną, przez którą spływają soki trawienne. Obie części jelita cienkiego łączą się, tworząc w przybliżeniu kształt litery Y. W części jelita za miejscem połączenia odbywa się trawienie pokarmu.

Mechanizm działania dwóch pierwszych metod sprowadza się do radykalnego zmniejszenia objętości żołądka. W ostatniej wymienionej technice operacyjnej oprócz zmniejszenia objętości żołądka wykorzystuje się zmniejszenie powierzchni wchłaniania treści pokarmowej. Wszystkie wymienione wyżej operacje mogą być wykonywane metodą klasyczną (z otwarciem powłok jamy brzusznej poprzez cięcie) lub metodą laparoskopową (wprowadzanie do jamy brzusznej narzędzi chirurgicznych przez kilka otworów o średnicy rzędu kilku mm). Obecnie do wykonywania operacji bariatrycznych preferuje się technikę laparoskopową.

Życie chorego po operacji

Operacje zmniejszające powierzchnię wchłaniania skutecznie prowadzą do zmniejszenia masy ciała chorego. Większość chorych po tych operacjach w ciągu 2 lat od jej przeprowadzenia traci około 60% nadmiarowej masy ciała. Warunkiem uzyskania takich rezultatów jest ścisłe przestrzeganie zaleceń lekarza i zdyscyplinowanie chorego. Nieprzestrzeganie diety, niezmienienie zwyczajów żywieniowych, brak współpracy z lekarzem są najczęstszymi przyczynami braku trwałego spadku masy ciała.

Operacje obarczone są skutkami ubocznymi. Prowadzą do powstania niedoborów żywieniowych. Wyłączenie z pasażu dwunastnicy i jelita czczego prowadzi do zaburzeń wchłaniania. W tych częściach jelita dochodzi do wchłaniania większości żelaza i wapnia przy niedoborze witaminy B12. Powyższe stany mogą prowadzić do osteoporozy i niedokrwistości. Konieczna jest suplementacja, również witamin rozpuszczalnych w tłuszczach – chodzi o witaminy A, D, E i K.

Rękawowe wycięcie żołądka skutkuje usunięciem części żołądka, w której najliczniej występują komórki okładzinowe śluzówki żołądka. Komórki okładzinowe wydzielają czynnik wewnętrzny Castle'a. Jest on glikoproteiną łączącą się z witaminą B12 i przez to umożliwia jej wchłanianie. Brak czynnika Castle'a skutkuje niewchłanianiem się witaminy B12 do organizmu. W takiej sytuacji rozwija się niedokrwistość megaloblastyczna, czyli niedokrwistość z niedoboru witaminy B12. Po rękawowym wycięciu żołądka konieczna jest suplementacja witaminy B12 drogą doustną bądź domięśniową.

Wybór właściwej metody operacji powinien oprzeć się na prawidłowej ocenie stanu chorego przez lekarza oraz na akceptacji metody przez samego chorego.