Domowe sposoby na zaparcia – zwalcz problem z zatwardzeniem!

Zaparcia i mechanizm wypróżniania – problemy, które warto znać

Zaparcie oznacza zbyt małą częstotliwość wypróżnień – 2 razy w tygodniu lub rzadziej. Jednak na uciążliwą dolegliwość składają się też inne objawy, w tym:

• trudności w zapoczątkowaniu defekacji (oddawaniu stolca),
• konieczność silnego parcia,
• uczucie niepełnego wypróżnienia,
• twarde, zbite stolce oddawane z wysiłkiem.

Zaparciom często towarzyszą wzdęcia, ból, ogólne złe samopoczucie i dyskomfort w jamie brzusznej. Pacjenci skarżą się na odbijanie się, uczucie „niesmaku”, a nawet bóle głowy. Szeroki wachlarz dolegliwości wskazuje, że wypróżnianie to skomplikowany problem.

Wbrew pozorom mechanizm defekacji to niezwykle skomplikowany i złożony proces, na który wpływa wiele czynników. Zależy m.in. od objętości i konsystencji stolca, unerwienia odbytu i odbytnicy oraz perystaltyki (motoryki) jelit.

Perystaltyka to odruch nerwowo-mięśniowy – naturalne, automatyczne skurcze, które występują na całej długości przewodu pokarmowego (nie tylko w jelitach) i odpowiadają za przesuwanie treści pokarmowej. Fala perystaltyczna pojawia się już w przełyku i zanika dopiero w odbytnicy.

Prawidłowa motoryka jelit decyduje o pasażu (przesuwaniu) treści pokarmowych do dalszych odcinków przewodu pokarmowego. Proces ten podlega wpływom autonomicznego układu nerwowego, w wyniku których skurcze i rozkurcze mięśniówki mogą nasilać się lub łagodnieć.

Zaburzenia pasażu jelitowego – najczęstsze przyczyny

Spowolnienie pasażu jelitowego, czyli wydłużenie czasu przechodzenia treści pokarmowej przez jelita jest jednym z czynników prowadzących do przewlekłych zaparć. Czasem przyczyn problemów z wypróżnianiem szukać należy w zaburzeniach samego aktu defekacji, najczęściej w dysfunkcji mięśni dna miednicy.

Za wolny pasaż jelitowy odpowiadać może zmniejszona liczba skurczów, które tworzą falę perystaltyczną (mówimy wtedy o zaparciach atonicznych). Co ciekawe, podłoże problemu nieraz stanowi wzmożona i nieskoordynowana aktywność motoryczna jelita grubego, która zaburza przesuwanie treści jelitowej, powodując tzw. zaparcia spastyczne.

Spowolniony pasaż jelitowy prowadzi do odwodnienia treści jelitowej. Masy kałowe stają się twarde, suche i zbite, co nasila problemy z ich przesuwaniem, wydalaniem i skutkuje zaparciem.

Wolny pasaż jelitowy, podobnie jak zaburzenie aktu defekacji, może wynikać z zaburzeń czynnościowych lub organicznych.

Zaparcia a zaburzenia czynnościowe przewodu pokarmowego

Przy zaparciach w zaburzeniach czynnościowych wyniki badań biochemicznych, testów diagnostycznych i badań obrazowych są prawidłowe. Nie występują żadne odchylenia, które mogłyby wskazywać na chorobę organiczną, a ściślej mówiąc – na zaburzenie związane z chorobami układu pokarmowego. Zazwyczaj podstawowa przyczyna zmian czynnościowych nie jest znana – mówi się wówczas o zaparciu idiopatycznym. U jego podstaw leżą jednak zaburzenia regulacji nerwowej, zwłaszcza na osi jelita–mózg.

Działanie ośrodkowego układu nerwowego podlega różnym wpływom – swój „ślad” odciska m.in. stres i napięcie emocjonalne. Ale nie zapominajmy, że sto milionów komórek nerwowych oplata nasze jelita, tworząc tzw. splot trzewny, który reguluje czynność przewodu pokarmowego. Wpływa m.in. na skurcze jelita, kontroluje przepływ krwi i transport składników odżywczych przez śluzówkę jelitową.

Jelitowy układ nerwowy, zwany nieraz little brain (małym mózgiem), pozostaje w ciągłym kontakcie z „dużym” mózgiem – rolę pośrednika pełni nerw błędny. To tędy biegną sygnały wysyłane przez jelitową sieć zakończeń nerwowych do mózgu. Ale impulsy (w mniejszej liczbie) płyną również w przeciwnym kierunku (od mózgu do jelit). To nie wszystko – komórki nerwowe tworzące jelitowy system nerwowy bardzo aktywnie kontaktują się także z mikrobami, które zasiedlają nasze jelita.

Mikrokosmos w jelitach – zaparcia, o których wiemy zbyt mało

Na prawidłowe działanie jelitowego układu nerwowego wpływa 30 neuroprzekaźników (głównie z grupy hormonów), które odpowiadają za przewodzenie bodźców nerwowych.

Neuroprzekaźniki (jak serotonina, dopamina) produkowane są właśnie przez jelitowe komórki nerwowe. W ich wytwarzaniu niemały udział bierze mikrobiota (ogół mikroorganizmów bytujących w naszych jelitach). Od bakterii jelitowych zależy np. metabolizm tryptofanu – związku, którego przemiany skutkują powstaniem serotoniny i melatoniny. Serotonina należy do kluczowych neuroprzekaźników – odpowiada za przenoszenie informacji nie tylko na linii jelita–mózg, ale też wewnątrz jelitowego układu nerwowego.

Nieprawidłowy skład mikrobioty może zatem zaburzać procesy wytwarzania neuroprzekaźników. Poza tym bakterie jelitowe produkują substancje niezbędne komórkom nerwowym do prawidłowego funkcjonowania, np. gangliozydy wykorzystywane do budowy specjalnych osłonek włókien nerwowych.

Uważa się, że u podłoża zaparć łączonych z zaburzeniami czynnościowymi mogą leżeć:

• czynniki genetyczne lub endokrynne (związane z wydzielaniem hormonów),
• zmiany mikrobioty,
• zaburzenia regulacji nerwowej,
• wpływy centralnego i obwodowego układu nerwowego oraz neuroprzekaźników.

Zbiór ten jednak nie tłumaczy wszystkich przyczyn i mechanizmów zaburzeń czynnościowych.

Zaparcia – nawyk, zaburzenie, choroba?

Spowolnienie pasażu jelitowego zwykle towarzyszy zaparciom związanym z zaburzeniami czynnościowymi, ale może pojawiać się też w przebiegu chorób ogólnoustrojowych, jak np. cukrzycy. Neuropatia cukrzycowa jest najczęstszym przewlekłym powikłaniem tej choroby, które prowadzi do uszkodzenia komórek nerwowych. W wyniku dużego stężenia glukozy we krwi powstają związki powodujące niekorzystne zmiany w obrębie włókien nerwowych i zanik osłonek nerwowych. Uszkodzenie autonomicznych włókien przywspółczulnych wywołuje zaparcia aż u 25 proc. chorych z neuropatią cukrzycową.

Inne czynniki prowadzące do zaparć? Jeśli powstrzymujemy się od defekacji i odwlekamy moment wypróżnienia, przyczyniamy się do spowolnienia pasażu jelitowego – wyzwalamy tzw. fale przeciwperystaltyczne, które prowadzą do cofania zawartości jelita grubego. Powtarzalność takich zjawisk utrwala nawyk i wywołuje zaparcia nawykowe.

W dysfunkcji (zaburzeniu czynności) mięśni dna miednicy przesuwanie treści w jelicie grubym przebiega bez zakłóceń, ale masy kałowe zatrzymywane są w odbytnicy. Dzieje się tak najczęściej na skutek nieprawidłowego skurczu zwieracza odbytu lub nieprawidłowego zwiotczenia mięśni dna miednicy.

Jak powstają zaparcia w przebiegu organicznych chorób przewodu pokarmowego? Tutaj mechanizm jest inny, szczególnie w przypadku raka jelita grubego, w którym rozrost guza powoduje zwężenie światła jelita. W rezultacie powyżej zwężenia zaczynają zalegać masy kałowe. Takie problematyczne zwężenia towarzyszą też chorobie Leśniowskiego-Crohna i chorobie Hirschsprunga (z wrodzonym brakiem zwojów nerwowych w ścianie jelita), są skutkiem zrostów pooperacyjnych, dużych polipów lub ucisku z zewnątrz.

Problemy z wypróżnieniem i ich rodzaje – klasyfikacja zaparć

Kryterium podziału zaparć mogą stanowić opisane przyczyny dolegliwości. Ze względu na etiologię i mechanizm wyróżnia się zaparcia:

1. związane z zaburzeniami defekacji o charakterze:

• czynnościowym (np. nawykowe, pourazowe, związane ze schorzeniami rdzenia kręgowego, wynikające z uszkodzeń komórek nerwowych),
• organicznym (np. choroba hemoroidalna, szczelina odbytu, choroba Hirschsprunga, zmiany zapalne zwieraczy).

2. związane z zaburzeniami pasażu jelitowego o charakterze:

2a. czynnościowym:

• ze wzmożoną czynnością skurczową (np. zaparcia polekowe, po zatruciu metalami, w zespole jelita drażliwego, uwarunkowane metabolicznie, związane z zaburzeniami gospodarki wapniowej),
• z osłabioną czynnością skurczową (w chorobach ośrodkowego układu nerwowego, depresji, nerwicy, cukrzycy, niedoczynności tarczycy, w zaparciach ciążowych, polekowych, m.in. po lekach rozkurczowych, moczopędnych, przeciwnadciśnieniowych).

2b. organicznym: w nowotworach jamy brzusznej i miednicy (objaw raka jelita grubego).

Domowe sposoby na zaparcia: prozdrowotny tryb życia i czas

Na szczęście w większości przypadków wystarczają domowe sposoby na zaparcia, by trwale pozbyć się problemu. Jak zwalczyć tę dolegliwość?

Niezależnie od przyczyny, leczenie zaparć rozpoczyna się od zmiany stylu życia i diety. Zaleca się m.in. większą, systematyczną aktywność fizyczną. Jazda na rowerze, pływanie, jogging czy intensywne marsze to zawsze dobry wybór – nie tylko skuteczny sposób na zaparci a.

Warto uczyć się „odruchu defekacji” i codziennie o tej samej porze (najlepiej rano po śniadaniu) podejmować próbę spokojnego wypróżniania. Unikajmy nasilonego parcia, zadbajmy o odpowiednie warunki, zwłaszcza o spokój i czas. Nie spieszmy się, przeznaczmy na tę czynność około 15–20 minut.

Pamiętajmy o właściwym nawodnieniu organizmu (zaleca się przyjmować około 2–3 l płynów dziennie).

Domowa terapia zaparć: błonnik i leki OTC

Do naturalnych sposobów na zaparcia należy dieta i regularne spożywanie posiłków (4–5 posiłków dziennie co 3–4 godziny). Jadłospis warto uzupełnić o produkty bogatobłonnikowe, czyli stosować dietę bogatoresztkową (zwiększyć spożycie błonnika do 20–30 g dziennie). W cenne włókno obfitują warzywa strączkowe, kiełki pszenicy, migdały, orzechy arachidowe i siemię lniane. Błonnik pokarmowy znajdziemy w grubych kaszach, pieczywie pełnoziarnistym i płatkach owsianych. Co jest dobre na zatwardzenie? Domowe sposoby obejmują większe spożycie surowych warzyw i owoców, zwłaszcza pestkowych – jak maliny, jeżyny, truskawki.

Przykładowa zawartość błonnika:

• 3–4 łyżki stołowe otrębów pszennych = 15–20 g błonnika,
• 8 dag musli = 5 g błonnika,
• 3 jabłka = 5 g błonnika,
• 2 pomarańcze = 5 g błonnika.

Błonnik pokarmowy wiąże wodę, chłonie ją i zapobiega nadmiernemu odwodnieniu mas kałowych. Zwiększa jednocześnie objętość stolca i skraca czas pasażu jelitowego. Pobudza również ruch perystaltyczny i przyspiesza wydalanie mas kałowych. Błonnik należy do rekomendowanych domowych sposobów na zatwardzenie, zwłaszcza przy zaparciach czynnościowych, ze zwolnionym pasażem jelitowym.

Pierwsze efekty diety bogatoresztkowej pojawiają się zwykle po kilku tygodniach. Zdarza się, że zmiany trybu życia nie przynoszą poprawy. Wówczas można wypróbować inne sposoby na zatwardzenie: środki farmakologiczne. Na początku zwykle zaleca się leki osmotyczne lub pobudzające (stosowane w krótkotrwałym, objawowym leczeniu zaparć). Leki pobudzające wzmagają skurcze jelit i skracają pasaż jelitowy. Jednym z nich jest bisakodyl – substancja czynna o dobrze udokumentowanej skuteczności, którą zawierają tabletki na zatwardzenie Dulcobis (dostępne bez recepty).