Tlenoterapia – bierna i czynna – zasady, wskazania, skutki uboczne

Zasady tlenoterapii

Tlen jest gazem niezbędnym do prawidłowego funkcjonowania komórek organizmu. Dlatego jego ilość we krwi powinna być utrzymana na prawidłowym poziomie. Stopień wysycenia hemoglobiny krwi określa się mianem saturacji i mierzy się go za pomocą pulsoksymetru. Dla krwi tętniczej jest to przedział 95–98 proc. U palaczy i u ludzi starszych wartości te są nieco niższe niż u młodych, zdrowych osób. Tlenoterapia jest leczeniem objawowym w przypadku niewydolności oddechowej lub niewydolności krążenia. Wskazaniem do tlenoterapii jest saturacja poniżej 92 proc., z wyjątkiem chorych z przewlekłą niewydolnością oddechową.

Istotą leczenia tlenem jest dostarczenie w mieszaninie gazów oddechowych większej ilości tlenu niż w powietrzu atmosferycznym (21 proc.). Istnieją różne przyrządy służące do podawania tlenu.

Najczęściej spotykany jest cewnik nosowy (tzw. „ wąsy tlenowe”). Stosuje się również różnego rodzaju maski twarzowe – proste, z zastawkami, zwrotne, bezzwrotne i inne. Różnią się one możliwością precyzyjnej regulacji zawartości tlenu w mieszaninie oddechowej, a także maksymalnym stężeniem tlenu, jakie można osiągnąć. Dla „wąsów tlenowych” będzie to około 50 proc., a dla masek częściowo zwrotnych i wyposażonych w worki samorozprężalne – aż 95 proc.

Tlen może być podawany z różnych źródeł. W szpitalach są to najczęściej instalacje tlenowe. Natomiast bardziej mobilne źródła tlenu, które mogą być używane także w domu, to: koncentratory tlenowe, butle ze sprężonym tlenem i zbiorniki z ciekłym tlenem.

W zależności od przyczyn schorzenia tlenoterapia może być przewlekła lub ze wskazań nagłych. Może być prowadzona w domu, szpitalu, komorze hiperbarycznej czy namiocie tlenowym.

Przeczytaj też: Jak objawia się choroba wysokościowa?

Procedura podawania tlenu może się różnić, gdyż istnieją dwie metody leczenia:

• tlenoterapia bierna – kiedy tlen jest wdychany przy udziale samodzielnego oddechu pacjenta,
• tlenoterapia czynna – polegająca na wtłaczaniu mieszaniny oddechowej za pomocą oddechu wymuszonego (np. respiratora).

Bardzo ważną zasadą w tlenoterapii, o której należy pamiętać – zwłaszcza w przypadku leczenia domowego – jest zakaz używania otwartego ognia. Dotyczy to również palenia papierosów.

Tlenoterapia – niewydolność oddechowa

Wskazania do leczenia tlenem to stan ostrej niewydolności oddechowej lub zaostrzenie przewlekłej niewydolności. Objawami niedotlenienia mogą być:

• przyspieszony oddech,
• duszność,
• przyspieszona akcja serca,
• kaszel,
• wzmożona potliwość,
• splątanie,
• zmiana koloru powłok (sinica).

Przyczynami ostrej niewydolności oddechowej (ARDS) mogą być zadławienie i niedrożność dróg oddechowych, zapalenie płuc, sepsa czy wstrząs. Do przyczyn przewlekłej niewydolności oddechowej należą: astma, przewlekła obturacyjna choroba płuc (POChP), mukowiscydoza, choroby zapalne płuc, choroby śródmiąższowe, nowotwory, skrajna otyłość.

W przypadku ostrej niewydolności oddechowej podaż tlenu rozpoczyna się zwykle od stężenia powyżej 50 proc. w mieszaninie wdechowej. Leczenie tlenem trwa od kilku godzin do kilku dni, a celem jest osiągnięcie saturacji na poziomie 94–98 proc. W tym czasie stosuje się także inne leki, np. rozszerzające oskrzela, antybiotyki itp. W trakcie trwania terapii monitoruje się także parametry gazometryczne, w tym ciśnienie parcjalne tlenu we krwi tętniczej (PaO₂), którego norma wynosi 75–100 mm Hg.

Leczenie zaostrzeń przewlekłych chorób płuc przebiega nieco inaczej. Przed ustaleniem przyczyny niewydolności należy rozpocząć tlenoterapię niskim stężeniem tlenu. Dotyczy to zwłaszcza chorych na POChP. Osoby takie, ze względu na zmiany adaptacyjne, jakie zachodzą przy przewlekłym niedotlenieniu, są narażone na zatrzymanie lub spowolnienie oddechu przy zbyt dużej podaży tlenu. Przy użyciu „wąsów tlenowych” zwykle stosuje się przepływ tlenu w ilości 2 l/min, a terapię prowadzi się do uzyskania saturacji na poziomie 88–92 proc. Poza badaniem pulsoksymetrycznym należy także monitorować parametry gazometryczne.

Domowe leczenie tlenem jest wskazane u osób z przewlekłymi chorobami układu oddechowego, takimi jak:

• POChP,
• mukowiscydoza,
• rozstrzenia oskrzeli,
• choroby śródmiąższowe płuc.

Zastosowanie mają tutaj przenośne źródła tlenu, takie jak koncentratory czy butle z tlenem. Skład mieszaniny oddechowej należy dopasować indywidualnie do każdego pacjenta na podstawie badania gazometrycznego. Celem jest uzyskanie ciśnienia parcjalnego tlenu powyżej 60 mm Hg. Zwykle ustala się przepływ tlenu w przedziale od 0,5 do 3 l/min. W czasie wysiłku fizycznego i snu należy zwiększyć przepływ o kolejny 1 litr na minutę. Tlenoterapia domowa powinna trwać jak najwięcej czasu w ciągu doby.

Tlenoterapia – wskazania kardiologiczne

Leczenie tlenem ma również zastosowanie w przypadku niewydolności serca. Do niewydolności serca może dojść na przykład podczas zawału serca, w wyniku kardiomiopatii lub wad zastawkowych.

Objawy niewydolności serca częściowo pokrywają się z tymi, występującymi w niewydolności oddechowej. Pojawiają się duszność, osłabienie, zmiana koloru skóry, a także spadek ciśnienia czy skąpomocz. W wyniku niewydolności serca z osłabieniem funkcji lewej komory dochodzi do zastoju wstecznego krwi w płucach. To z kolei sprzyja powstaniu obrzęku płuc. W efekcie prowadzi to do spadku zawartości tlenu we krwi tętniczej, co można stwierdzić za pomocą pulsoksymetru lub badania gazometrycznego. Wówczas oprócz leków rozszerzających naczynia i diuretyków zalecana jest terapia tlenem – do osiągnięcia saturacji na poziomie 95 proc. (u chorych z POChP – 90 proc.).

Tlenoterapię należy również zastosować w leczeniu zawału mięśnia sercowego. Tlen należy podłączyć jeszcze przed rozpoznaniem zawału, np. w trakcie oczekiwania na wyniki badań, jeśli saturacja wynosi poniżej 95 proc. Wskazane jest wówczas także wykonanie badania gazometrycznego.

Pozostałe wskazania do tlenoterapii

W przypadku zatrucia tlenkiem węgla, choroby dekompresyjnej lub zatoru powietrznego można zastosować leczenie tlenem w komorze hiperbarycznej. Jest to urządzenie, wewnątrz którego panuje wysokie ciśnienie, a stężenie tlenu wynosi blisko 100 proc. Dzięki zastosowaniu takich warunków zwiększa się rozpuszczalność tlenu we krwi, a co za tym idzie, ułatwia to jego dystrybucję do tkanek.

Dużym zainteresowanie cieszy się także tlenoterapia w kosmetologii, gdyż właściwe dotlenienie komórek opóźnia procesy starzenia, a także łagodzi dolegliwości skórne. Dlatego też tlenoterapia twarzy jest coraz częściej spotykanym zabiegiem w ofercie gabinetów i klinik.

Tlenoterapia – skutki uboczne i powikłania

Stosowanie mieszaniny oddechowej z zawartością tlenu powyżej 50 proc. ma działanie toksyczne dla tkanek. Dlatego tlenoterapia dużymi stężeniami powinna być ograniczona czasowo. Najbardziej narażone na szkodliwe działanie tlenu są płuca. Do możliwych skutków ubocznych leczenia tlenem należą:

• stany zapalne górnych dróg oddechowych,
• zapalenie oskrzeli,
• zmiany niedodmowe (zapadanie się pęcherzyków płucnych).

U noworodków, u których w związku z zaburzeniami oddychania konieczna była tlenoterapia czynna, może dojść do rozwoju dysplazji oskrzelowo-płucnej. Takie powikłanie zwiększa ryzyko rozwoju przewlekłych chorób płuc w przyszłości.