Palenie a choroby układu oddechowego

Proces karcinogenny a dym tytoniowy

Najnowsze statystyki – tak światowe, jak i polskie – pozostają nieubłagane. W Polsce pali ponad 1/3 mężczyzn i 1/5 kobiet, a liczba osób, które paliły w jakimkolwiek okresie swojego, życia jest jeszcze większa. Do tak zwanych chorób odtytoniowych należy 15 typów nowotworów i dziesiątki innych schorzeń, a odsetek zgonów spowodowanych przez nie wynosił w ubiegłym dziesięcioleciu o 42% wśród mężczyzn i o 11% wśród kobiet. Nałóg ten skraca życie średnio o 14 lat!

Istnieje bardzo poważna zależność między paleniem a chorobami układu oddechowego. Dym papierosowy składa się z tak zwanej fazy gazowej i cząsteczkowej. W obu z nich znajdują się czynniki uznane za potencjalnie kancerogenne. Najważniejsze z nich to: nitrozaminy, benzo-α-piren i węglowodory aromatyczne, ale lista takich związków zawiera ich aktualnie około 4 tysiące, a całkowita liczba związków o jakimkolwiek negatywnym działaniu na zdrowie sięga 5 tysięcy. Oto niektóre ze wspomnianych substancji i prawdopodobny mechanizm uszkodzenia, jaki wywołują:

• substancje smoliste – rakotwórcze,
• policykliczne węglowodory aromatyczne – rakotwórcze,
• nikotyna – pobudzająca, depresyjna, promocyjna dla nowotworów,
• fenol – promocyjny dla nowotworów, drażniący drogi oddechowe,
• benzopiren – rakotwórczy,
• tlenek węgla – zaburza transport tlenu przez hemoglobinę,
• formaldehyd – toksyczny dla układu rzęskowego nabłonka oskrzeli, drażniący nabłonek,
• tlenki azotu – toksyczne dla układu rzęskowego nabłonka oskrzeli, drażniące nabłonek,
• nitrozaminy – rakotwórcze.

Substancje zawarte w dymie mają bezpośrednie działanie drażniące. Wywołują zapalenie, zwiększone wydzielanie śluzu, zwiększony napływ leukocytów (komórki procesu zapalnego) do płuc i miejscowe uszkadzanie tkanki pęcherzyków płucnych. Substancje smoliste i policykliczne węglowodory są silnymi kancerogenami, co wykazano eksperymentalnie. Istnieje niemal liniowy związek między ilością i czasem palenia a chorobami układu oddechowego w tym rakiem płuc. Sekwencja zachodzących pod wpływem dymu zmian przedstawia się następująco:

• hiperplazja, czyli przerost komórek nabłonka,
• metaplazja, czyli pojawienie się odmiennych, nieprawidłowych komórek,
• dysplazja, czyli wystąpienie zmian cytologicznych,
• wreszcie rozwój raka inwazyjnego, niszczącego sąsiednie tkanki.

Warto również wymienić inne oprócz chorób płuc najważniejsze schorzenia, związane z paleniem tytoniu:

• miażdżyca i zawał serca,
• hipercholesterolemia i nadciśnienie,
• wrzody żołądka i dwunastnicy,
• przepuklina jelitowa,
• osteoporoza,
• liczne choroby oczu i skóry,
• opóźniony rozwój wewnątrzmaciczny płodu,
• zwiększone ryzyko poronienia.

Palenie a rak płuca

Skojarzenie palenia a chorób układu oddechowego jest jak najbardziej nieprzypadkowe. Palenie tytoniu należy do najważniejszych czynników ryzyka chorób układu krążenia, nowotworów i przede wszystkim chorób układu oddechowego.

Szacuje się, że papierosy są odpowiedzialne za powstanie około 85% przypadków raka płuc. Znaczenie ma tutaj zarówno czas narażenia na dym, liczba wypalanych papierosów dziennie, głębokość inhalacji, a także ilość substancji smolistych zawarta w danym papierosie. Lekarze często posługują się określeniem "paczko-lat" (liczba wypalanych paczek dziennie pomnożona przez lata palenia) w celu oszacowania stopnia narażenia na dym nikotynowy.

Rozwój raka płuc to oczywiście długotrwały proces, dochodzi do niego w wyniku wieloletniego narażenia na wspomniane substancje, warto jednak pamiętać, że mówimy zarówno o czynnym, jak i biernym narażeniu. Naukowcom udało się wykazać zmiany w nabłonku budującym pęcherzyki płucne w stadium wyprzedzającym pojawienie się nowotworu o kilka lat.

Dym powoduje zanik nabłonka orzęsionego oskrzeli, który odpowiada za oczyszczanie dróg oddechowych. Dochodzi do metaplazji nabłonka pęcherzyków płucnych, czyli pojawiania się odmiennych komórek o nieprawidłowej funkcji. Wreszcie następują zmiany w samym centrum komórki, czyli w jej jądrze.

Te ostatnie mogą być przekazywane komórkom potomnym, czyli nawet nowo powstały w procesie ciągłej regeneracji nabłonek jest już tak samo naznaczony defektem strukturalnym lub czynnościowym. Jeśli uszkodzone zostają mechanizmy odpowiedzialne właśnie za kontrolę namnażania się komórki, dochodzi do rozwoju transformacji nowotworowej – mówiąc obrazowo, komórka, chociaż jest nieprawidłowa i nie spełnia funkcji, zaczyna się dzielić w sposób nieograniczony, prowadząc ostatecznie do rozwoju guza nowotworowego. Wystąpienie objawów klinicznych jest uzależnione od ogólnego stanu zdrowia pacjenta, lokalizacji i typu histologicznego zmiany. Należą do nich:

• kaszel (często lekceważony lub przypisywany przeziębieniu lub paleniu samemu w sobie),
• krwioplucie,
• częste zapalenia płuc lub nawet duszność,
• ból w klatce piersiowej (związany głównie z naciekaniem sąsiednich struktur),
• zaburzenia połykania,
• zaburzenia rytmu serca.

Pierwsze tzw. nieswoiste objawy, jak chudnięcie, brak apetytu i zmęczenie, są również bagatelizowane lub przypisywane innym czynnikom. Z najgorszą sytuacją mamy do czynienia, kiedy pacjent zgłasza się do lekarza z powodu objawów związanych z wystąpieniem przerzutów odległych, np. do mózgu, wątroby czy kości. Oczywiście zaprzestanie palenia umożliwia stopniowe odwrócenie opisanych zmian, ale ryzyko rozwoju raka nie zmniejsza się do stanu sprzed rozpoczęcia palenia nigdy, nawet po 10–15 latach od rzucenia nałogu.

Palenie a rak krtani

Rak krtani występuje zdecydowanie częściej u mężczyzn, a odsetek palaczy wśród nich wynosi 90%. Często poprzedzony jest rozwojem zmian przedrakowych, związanych ze stopniowym uszkadzaniem nabłonka – leukoplakią, pogrubieniem nabłonka lub rozwojem brodawczaków.

Najczęściej pacjent odczuwa przewlekle chrypkę, mogą wystąpić problemy z połykaniem, duszność, powiększenie węzłów chłonnych czy ostatecznie pojawia się widoczny na szyi guz.

Palenie a proces zapalny w obrębie układu oddechowego

Problem palenia a chorób układu oddechowego odnosi się także do zapalenia oskrzelików oddechowych. Choroba ta jest niezwykle charakterystyczna dla palaczy. Odpowiada za nią oczywiście drażniący charakter dymu tytoniowego, a w obrębie komórek charakterystycznych dla stanu zapalnego – makrofagów – obecny jest często ciemny pigment. Jedynym objawem towarzyszącym takim zmianom może być tzw. kaszel palacza, a badania czynnościowe zwykle nie wykazują żadnych nieprawidłowości. Jedynym sposobem leczenia jest oczywiście zaprzestanie palenia.

POChP i astma

POChP, czyli przewlekła obturacyjna choroba płuc jest schorzeniem, które charakteryzuje z jednej strony stałe upośledzenie drożności dróg oddechowych, spowodowane procesem zapalnym oskrzelików oddechowych, a z drugiej – rozedma, czyli patologiczne zwiększenie objętości pęcherzyków płucnych. Choroba rozpoznawana jest na podstawie:

• obecności kaszlu z odkrztuszaniem plwociny,
• stałego upośledzenia drożności dróg oddechowych,
• narażenia na szkodliwe substancje, co w niemal 100% jest związane z nałogiem nikotynowym.

Dym powoduje nadprodukcję śluzu w oskrzelach i powstanie miejscowego procesu zapalnego, a jednocześnie upośledza oczyszczanie dróg oddechowych. Na jego działanie najbardziej wrażliwe są najwęższe odcinki oskrzelików, gdzie dym wywołuje ich skurcz, zapalenia i wreszcie włóknienie.

W tkance śródmiąższowej płuc dym wywołuje wspomnianą rozedmę, uszkadza bowiem struktury budujące pęcherzyki: zaburza działanie czynników ochronnych i jednocześnie aktywuje obecne tutaj enzymy, tak zwane proteazy, które trawią ścianę pęcherzyków. Pacjent stopniowo odczuwa coraz większą duszność, ostatecznie kieruje się go na leczenie tlenoterapią, a jedynym sposobem zahamowania procesu patologicznego jest zaprzestanie palenia.

Astma, w przeciwieństwie do POChP, charakteryzuje się odwracalnym upośledzeniem drożności dróg oddechowych, związanym z nadreaktywnością oskrzeli, ale tutaj również pewną rolę sprawczą możemy przypisać paleniu. Zdecydowanie częściej na astmę zapadają dzieci kobiet palących w czasie ciąży, atak astmy może być wywołany przez podrażnienie receptorów kaszlowych przez dym tytoniowy, a sama astma częściej występuje u palaczy.

Czytaj również: Zwłóknienie płuc – rodzaje, przyczyny, objawy, badania, leczenie, rokowania

Palenie papierosów – jak walczyć z nałogiem?

Wspomniany związek palenia a chorób układu oddechowego stanowi odpowiedź na pytanie, jak zmniejszyć zagrożenie wystąpienia tych chorób. Leczenie uzależnienia należy do trudnych, ale niewątpliwie wartych podjęcia wyzwań, czego w świetle omówionych konsekwencji palenia nie trzeba dodatkowo uzasadniać. Oczywiście podstawą takiego leczenia jest wola osoby uzależnionej. Po podjęciu decyzji o rzuceniu palenia z pomocą przychodzą leczenie farmakologiczne oraz wsparcie psychologiczne.

Stosuje się leki z grupy przeciwdepresyjnych oraz preparaty nikotynozastępcze w formie plastrów, tabletek, gum do żucia czy inhalatorów. Wstępną dawkę ustala się na podstawie stopnia uzależnienia, a następnie stopniowo redukuje ilość nikotyny.

Inną formę leczenia stanowią preparaty cytyzyny, związku pobudzającego receptory nikotynowe i pozwalającego zmniejszyć potrzebę sięgnięcia po papierosa. Intensywne wsparcie psychologa, lekarza rodzinnego oraz osób bliskich mają często decydujące znaczenie. Istnieje wiele poradni, stowarzyszeń czy gabinetów psychologicznych, gdzie można znaleźć pomoc w walce z nałogiem.

Czytaj również: Hipercholesterolemia rodzinna – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie