Nadreaktywność oskrzeli – co to jest, jakie są przyczyny, objawy i leczenie?

Co to jest nadreaktywność oskrzeli?

Pojęcie to można zdefiniować jako nadmierną skłonność do skurczu oskrzeli, co jest przyczyną zmniejszenia przepływu powietrza w oskrzelach, które stają się nadreaktywne w wyniku zadziałania różnorodnych czynników nie powodujących podobnych objawów u osób zdrowych.

Drogi oddechowe nieustannie zmieniają swoją średnicę w odpowiedzi na wiele bodźców płynących ze środowiska zewnętrznego. W prawidłowych warunkach do rozszerzania dróg oddechowych dochodzi np. w czasie wysiłku fizycznego lub w sytuacjach stresowych. Naturalne zwężanie oskrzeli następuje m.in. wtedy, gdy oddychamy suchym i zimnym powietrzem lub dymem papierosowym. Stan ten jest jednak chwilowy i ustępuje natychmiast po usunięciu danego czynnika sprawczego.

Dlaczego więc u niektórych osób, mimo że bodziec działał krótko, skurcz oskrzeli utrzymuje się przez dłuższy okres czasu lub jest zbyt intensywny i towarzyszą mu niepożądane objawy? Przyczyn takiego stanu może być wiele. Najczęściej mówi się o pewnej skłonności rodzinnej. Jeśli u rodziców występowały schorzenia układu oddechowego, takie jak astma oskrzelowa, choroby alergiczne, a pacjent skarży się na częste uczucie braku powietrza, świszczący oddech i epizody kaszlu, możemy domniemywać, iż skłonność do nadreaktywności oskrzeli otrzymał w genach.

Przyczyny nadreaktywności oskrzeli

Przewlekłe stany zapalne dróg oddechowych (np. w przebiegu POChP, astmie, sarkoidozie, mukowiscydozie) powodują obrzęk ścian oskrzeli oraz nadmierne wytwarzanie w nich substancji śluzowych, które dodatkowo prowadzą do upośledzenia przepływu powietrza w drogach oddechowych. W identyczny sposób oskrzela bronią się przed wieloma substancjami drażniącymi – dymem papierosowym, zanieczyszczeniami pyłowymi powietrza (dwutlenkiem siarki, węglowodorami aromatycznymi, dwutlenkiem azotu), oparami przemysłowymi czy nawet ostrymi perfumami.

Przyjmowanie niektórych leków również może nie być obojętne dla układu oddechowego. Pewną skłonność do wywoływania skurczu oskrzeli mają preparaty zawierające w składzie kodeinę lub propranolol.

Szczególną ostrożność muszą też zachować osoby ze schorzeniami kardiologicznymi – nadciśnieniem tętniczym i chorobą niedokrwienną serca, gdyż leki należące do grupy tzw. inhibitorów konwertazy angiotensyny (ramipryl, kaptopril) czy β-blokerów (metoprolol, bisoprolol) mogą wywoływać uczucie duszności. Co ciekawe, pewna skłonność do nadreaktywności oskrzeli może się utrzymywać przez kilka tygodni po przebytych infekcjach górnych dróg oddechowych, zarówno wirusowych, jak i bakteryjnych.

Zasadniczo możemy więc wyróżnić dwa główne mechanizmy prowadzące do ograniczenia przepływu powietrza w nadreaktywności oskrzeli:

• nadmierny skurcz,
• zbyt duża ilość śluzowej wydzieliny, gromadzącej się w drogach oddechowych.

Czynniki ryzyka i objawy nadreaktywności oskrzeli

Do grup wykazujących większe prawdopodobieństwo rozwoju nadreaktywności oskrzeli zalicza się płeć żeńską oraz skrajne grupy wiekowe: małe dzieci i osoby starsze.

Do uznanych czynników ryzyka nadreaktywności oskrzeli należą:

• choroby alergiczne – alergiczny nieżyt nosa, astma oskrzelowa,
• atopowe zapalenie skóry,
• przewlekłe stany zapalne zatok obocznych nosa,
• częste infekcje wirusowe i bakteryjne układu oddechowego,
• palenie papierosów.

U większości pacjentów typowymi objawami nadreaktywności oskrzeli są:

• duszność – uczucie braku powietrza, ściskania w klatce piersiowej,
• świszczący oddech,
• kaszel – szczególnie nasilony wieczorem i nad ranem oraz po przyjęciu pozycji leżącej.

Diagnostyka nadreaktywności oskrzeli

Przepływ powietrza możemy mierzyć w tzw. próbach czynnościowych układu oddechowego. Jedną z nich jest badanie spirometryczne, podczas którego pacjent ma za zadanie wdmuchnąć całe powietrze zgromadzone w płucach przez specjalny ustnik do urządzenia pomiarowego. Pozwoli ono określić m.in. strumień powietrza, które przepłynęło przez drogi oddechowe badanego. Może się jednak zdarzyć, że w dniu wykonywania tego badania nie będziemy odczuwać żadnych dolegliwości. Wtedy wynik pomiaru może być prawidłowy.

Aby wykazać, że oskrzela zbyt intensywnie reagują na określony bodziec, wykonuje się próbę prowokacji z użyciem metacholiny lub histaminy. Są to substancje, które wywołują skurcz oskrzeli. Wielkość ograniczenia przepływu powietrza przez zwężone drogi oddechowe możemy wówczas ponownie oznaczyć w spirometrii i porównać z wynikiem otrzymanym przed prowokacją.

Innym, rzadziej wykonywanym testem przy nadreaktywności oskrzeli jest pomiar strumienia powietrza przepływającego przez drogi oddechowe w trakcie wysiłku fizycznego, np. w czasie jazdy na rowerze stacjonarnym lub biegania na bieżni. W zdrowym organizmie podczas uprawianiu sportu dochodzi do rozszerzania się dróg oddechowych tak, aby więcej tlenu mogło dotrzeć do pracujących mięśni. Jeśli jednak podczas wytężonego wysiłku oskrzela ulegają zwężeniu, wtedy wynik testu uważamy za dodatni.

Postępowanie przy nadreaktywności oskrzeli

Należy pamiętać, że nadreaktywność oskrzeli nie jest sama w sobie uznawana za jednostkę chorobową, a jedynie za stan organizmu mogący towarzyszyć innym schorzeniom układu oddechowego (takim jak astma) i np. w refluksie żołądkowo-przełykowym (popularnie zwanym zgagą). Może też być czynnikiem ryzyka rozwoju wielu chorób, zarówno o podłożu alergicznym, jak i niealergicznym.

Obecnie nie istnieją żadne wytyczne postępowania w przypadku stwierdzenia nadreaktywności oskrzeli. Decyzję o podjęciu leczenia podejmuje indywidualnie lekarz w oparciu o swoje doświadczenie z podobnymi przypadkami. Jeśli przyczyną przedłużającego się świszczącego oddechu jest niedawno przebyta infekcja górnych dróg oddechowych, nie ma jednoznacznych przesłanek do zastosowania jakichkolwiek leków.

Jeśli jednak objawy są dla pacjenta bardzo uporczywe, można rozważyć podanie preparatów o działaniu rozkurczającym oskrzela, takich jak teofilina, salbutamol, fenoterol, albuterol w formie aerozoli lub tabletek. Szybki efekt i krótki okres działania w organizmie niweluje w dużym stopniu skutki uboczne stosowania takich preparatów. Oprócz tego pacjent zaczyna odczuwać komfort niedługo po zastosowaniu danego leku.

Szczególną uwagę należy zwrócić na fakt, że takie postępowanie powinno być tylko rozwiązaniem doraźnym. Nie powinno ono zastąpić dalszej diagnostyki w kierunku konkretnej choroby, która może się kryć za przewlekłymi świstami w klatce piersiowej.