Choroby zawodowe układu oddechowego

Co to jest choroba zawodowa?

Pierwsze informacje o wpływie warunków pracy na zdrowie człowieka pochodzą już ze starożytności. Około 400 lat przed naszą erą Hipokrates opisywał objawy u robotników pracujących w rudach metali kolorowych. Jednak właściwy rozwój higieny i medycyny pracy przypada dopiero na drugą połowę XIX wieku.

'Choroba zawodowa' to pojęcie lekarsko-prawne. Według definicji obowiązującej w Polsce "za choroby zawodowe uważa się choroby określone w wykazie chorób zawodowych, jeżeli zostały one spowodowane działaniem czynników szkodliwych dla zdrowia, występujących w środowisku pracy". Do czynników szkodliwych zaliczamy m.in.:

• hałas,
• złe oświetlenie,
• zapylenie,
• promieniowanie,
• związki chemiczne,
• wysoką temperaturę,
• wibracje,
• czynniki rakotwórcze,
• nadmierne obciążenie psychiczne i fizyczne, w tym głosowe.

Ryzyko zachorowalności oraz stopień nasilenia zależy głównie od:

• stężenia czynnika szkodliwego,
• długości okresu narażenia.

Czynniki szkodliwe (toksyczne, alergizujące) występują najczęściej w postaci aerozoli, dymów, cieczy, par lub gazów.

Dzięki profilaktyce technicznej i lekarskiej spada liczba zachorowań na choroby zawodowe o ciężkim przebiegu. W krajach europejskich rocznie rozpoznaje się około 650 tysięcy nowych zachorowań. W Polsce liczba ta oscyluje na granicy 11 tysięcy. Około 20% zachorowań to choroby zawodowe układu oddechowego.

Podział chorób zawodowych płuc

C horoby zawodowe układu oddechowego wywołane wdychaniem pyłów o działaniu zwłókniającym to pylice. Stanowią one największą grupę chorób zawodowych wśród chorób płuc. Pyły o działaniu drażniącym na nabłonek oddechowy mogą powodować stany zapalne błony śluzowej dróg oddechowych (przewlekłe zapalenie oskrzeli). Niektóre pyły pochodzenia zwierzęcego i roślinnego, pomimo nieprzekraczania dozwolonych norm higienicznych, mogą powodować zachorowania na astmę czy alergiczne zapalenie płuc. Substancje o właściwościach rakotwórczych powodują nowotwory układu oddechowego.

Pylice płuc

Pył przemysłowy jest określany jako "aerozol złożony z cząsteczek stałych nieożywionych", który może mieć działanie drażniące, zwłókniające, toksyczne, alergizujące i rakotwórcze. Układ oddechowy posiada duże zdolności eliminacji pyłu za pomocą odkrztuszania ze śluzem. Skutki dla człowieka narażonego na pył zależą od rodzaju pyłu, jego stężenia, stopnia rozdrobnienia i czasu działania.

Jedną z najczęstszych chorób zawodowych układu oddechowego są pylice. Pylice to grupa kilkunastu chorób płuc, wywołanych działaniem pyłów o właściwościach zwłókniających. Według definicji "charakteryzują się one gromadzeniem w tkance płucnej skupisk pyłu i odczynem tkanki płucnej na jego obecność".

Pylica krzemowa jest wywołana wdychaniem pyłu krzemionki krystalicznej. Charakteryzuje się ogniskowym włóknieniem tkanki płucnej. Najbardziej narażeni są pracownicy:

• przy budowach tuneli, drążeniu szybów i chodników kopalnianych,
• w kamieniołomach,
• przy oczyszczaniu odlewów w przemyśle hutniczym,
• przy obróbce porcelany, materiałów ogniotrwałych i ściernych,
• przy obróbce ziemi okrzemkowej,
• murarze szamotowi.

Pylica górników kopalń węgla jest wywoływana wdychaniem pyłu kopalnianego (pył mieszany). Głównym składnikiem pyłu kopalnianego jest pył węgla, a 2–10% to pył krzemionki. Choroba różni się rodzajem zmian patologicznych zachodzących w płucach. Oprócz dolegliwości ze strony układu oddechowego może wystąpić reumatoidalne zapalenie stawów, tworząc zespół Caplana.

Przyczyną pylicy azbestowej jest wydychanie pyłu azbestowego. Charakteryzuje się rozlanym włóknieniem śródmiąższowym, któremu często towarzyszą zmiany opłucnowe. Głównym źródłem narażenia stanowiła produkcja nici i tkanin ogniotrwałych, materiałów izolacyjnych oraz wyrobów azbestowo-cementowych używanych w budownictwie. Obecnie w dalszym ciągu są narażeni pracownicy zatrudnieni przy usuwaniu wyrobów zawierających azbest, głównie w budownictwie.

Rzadziej występujące choroby zawodowe układu oddechowego to pylica spawaczy elektrycznych, pylice niekolagenowe (spowodowane wdychaniem pyłu cyny, siarczanu baru lub tlenków żelaza).

Zmiany opłucnowe związane z narażeniem na azbest często towarzyszą pylicy azbestowej lub mogą występować w postaci odosobnionej. Dochodzi do zgrubienia opłucnej ogniskowo lub w postaci rozlanej.

Astma zawodowa

Istnieją również inne choroby zawodowe układu oddechowego, które nie spełniają definicji pylicy, a należą do grupy chorób zawodowych. Mogą mieć przebieg ostry lub przewlekły, również dochodzi do odczynów zapalnych w tkance płucnej, ale dodatkowo występują objawy skurczu oskrzeli.

Astma zawodowa to astma spowodowana przez czynniki drażniące i alergizujące w środowisku pracy. Szacuje się, że około 5–15% przypadków astmy u osób dorosłych jako przyczynę ma etiologię zawodową.

Silnymi czynnikami wywołującymi alergie są substancje:

• pochodzenia roślinnego i zwierzęcego – pył mąki, żywice (zwłaszcza kalafonii), tytoń, drewno, skorupiaki, roztocza, sierść zwierząt laboratoryjnych,
• niektóre metale i ich sole – platyna, chrom, nikiel, kobalt,
• związki organiczne – formaldehyd, fenylenodiamina, związki izocyjanowe, bezwonnik kwasu ftalowego, żywice epoksydowe, detergenty enzymatyczne, barwniki, kleje,
• niektóre leki (głównie antybiotyki),
• kosmetyki (np. henna).

Substancje drażniące to:

• silne kwasy i zasady,
• amoniak,
• chlor,
• chlorowodór,
• fluorowodór,
• tlenki azotu i siarki,
• pył obojętny w bardzo wysokich stężeniach.

Beryloza i inne choroby

Przyczyną berylozy jest pył berylu, który jest wykorzystywany do wyrobów stopu z miedzią i glinem o dużej twardości, przy produkcji lamp neonowych, w przemyśle elektronicznym i ceramicznym.

Inne choroby należące do grupy chorób zawodowych układu oddechowego są wywołane przez:

• pył metali twardych – stop wolframu i kobaltu,
• pył pochodzenia organicznego, zawierający alergeny grzybów, pleśniowe czy białka zwierzęcego (hodowle ptaków, grzybów),
• pył bawełny, lnu, konopi – byssinoza (przemysł włókienniczy).

Zwiększone ryzyko zachorowania na nowotwór układu oddechowego jako chorobę zawodową związane jest najczęściej z działaniem azbestu. Typowym nowotworem związanym z tą substancją jest międzybłoniak opłucnej (rzadko występujący). Zwiększone ryzyko zachorowania na raka oskrzela czy płuca ma narażenie na wymieniany wcześniej azbest oraz inne substancje, takie jak arsen, smoła węglowa, mgły kwasu siarkowego, promienie jonizujące, krzemionka.

Zasady zapobiegania zawodowym chorobom płuc

W zapobieganiu chorobom zawodowym układu oddechowego wyróżniamy profilaktykę techniczną oraz lekarską. Obowiązki w tym zakresie w środowisku pracy to zapewnienie maksymalnie bezpiecznych warunków pracy poprzez utrzymywanie w stanie stałej sprawności urządzeń służących do pomiarów czynników szkodliwych oraz urządzeń ograniczających lub eliminujących je, a także utrzymanie prawidłowej wentylacji, zastępowanie substancji toksycznych przez mniej toksyczne itp.

Profilaktyka lekarska (badania lekarskie) jest jednym z podstawowych sposobów zapobiegania chorobom zawodowym. Oparta jest przede wszystkim na badaniach wstępnych, okresowych oraz kontrolnych.

Badania wstępne wykonuje się u kandydatów w celu określania stanu zdrowia i możliwości przyjęcia ich do pracy na określone stanowisko. Natomiast celem badań okresowych jest wczesne wykrywanie zaburzeń zdrowia i ochrona osób zagrożonych przez dalszym narażeniem na czynniki szkodliwe. Badania kontrolne musi wykonać pracownik, którego niezdolność do pracy spowodowana chorobą była dłuższa niż 30 dni. Celem tych badań jest ustalenie zdolności do wykonywania pracy na dotychczasowym stanowisku.