Zespół abstynencyjny (odstawienny) – objawy, ile trwa, leczenie

Zespół abstynencyjny – co to jest?

Uzależnienie od alkoholu, czyli utrata kontroli nad spożywaną ilością alkoholu, wciąż zajmuje niechlubne wysokie miejsce na liście nałogów Polaków. Uzależnienie od alkoholu jest chorobą przewlekłą, która postępuje i może zakończyć się zgonem. Choroba nazwana alkoholizmem jest wieloczynnikowa, oddziałuje na zdrowie fizyczne i psychiczne człowieka, jak również na środowisko społeczne chorego. Próby zaprzestania picia często są zarzucane z uwagi na występowanie przykrych skutków ubocznych odstawienia alkoholu, jak również brak odpowiedniej psychoterapii.

U większości osób uzależnionych od alkoholu w wyniku jego nagłego odstawienia lub redukcji dawek alkoholu obserwuje się zespół abstynencyjny. Za jego przyczynę uważa się patologiczny wzrost aktywności ośrodkowego układu nerwowego po zakończeniu lub ograniczeniu spożywania alkoholu. Ośrodkowy układ nerwowy przystosowuje się do długotrwałej podaży alkoholu poprzez zmniejszenie aktywności układu hamującego procesy mózgowe (GABA-ergicznego), przy jednoczesnym wzroście działania receptorów pobudzających mózg (glutaminergicznych).

Aktywność mózgu osoby uzależnionej zmienia się i dostosowuje do funkcjonowania w sytuacji stałej obecności etanolu. Natomiast nieobecność (lub obniżenie stężenia) alkoholu we krwi (na przykład po obudzeniu się) wiąże się z odczuwaniem przykrych objawów zespołu abstynencyjnego i pragnieniem napicia się alkoholu w celu złagodzenia tych objawów („klinowanie”, wzmocnienie negatywne) lub zapobieżenia im. Po odstawieniu alkoholu mija działanie tłumiące, a nadpobudliwość neuronów pozostaje, co skutkuje pojawieniem się głodu alkoholowego oraz ostrym zespołem abstynencyjnym.

Zespół odstawienia alkoholu może pojawiać się nawet u osób pijących przez pozornie krótki odcinek czasu lub regularnie spożywających niewielką ilość alkoholu (na przykład 2–3 piwa każdego dnia). Ciąg alkoholowy definiowany jest jako stan odurzenia alkoholem trwający dłużej niż 48 godzin. Ciągi alkoholowe występujące na przemian z okresami abstynencji są charakterystyczne dla przewlekłej choroby alkoholowej. Ich przerwanie wymaga często interwencji medycznej połączonej z detoksem alkoholowym.

Objawy zespołu abstynencyjnego

Objawy odstawienne pojawiają się zazwyczaj po wytrzeźwieniu i zaprzestaniu dalszego picia. Ich nasilenie jest znaczne zwłaszcza w pierwszych dniach po odstawieniu alkoholu.

Do najczęściej występujących objawów abstynencyjnych zalicza się:

• pocenie się,
• nudności lub wymioty,
• tachykardię (przyspieszoną czynność serca) i/lub podwyższone ciśnienie tętnicze,
• bóle głowy,
• zaburzenia snu,
• pobudzenie psychoruchowe,
• lęk, niepokój, nadwrażliwość na bodźce,
• drgawki lub pełnoobjawowy napad padaczkowy,
• przemijające zaburzenia świadomości, złudzenia albo omamy: wzrokowe, dotykowe lub słuchowe.

Do objawów odstawienia alkoholu należy również ogólne złe samopoczucie, rozbicie lub osłabienie.

Ile trwa zespół abstynencyjny?

Czas trwania alkoholowego zespołu odstawiennego w dużej mierze zależy od indywidualnych predyspozycji, na które składają się wiek, płeć, obecność innych chorób towarzyszących lub nałogów, a także czas spożywania alkoholu i jego ilość. Szacuje się, że alkoholowy zespół abstynencyjny trwa zwykle od kilku godzin do kilku dni. Ryzyko pojawienia się drgawek w alkoholowym zespole abstynencyjnym zmniejsza się znacznie po 48 godzinach abstynencji. Jeśli objawy o charakterze omamów czy majaczenia utrzymują się dłużej, należy szukać innego podłoża schorzenia, ponieważ może się okazać, że źródłem problemu nie jest już zespół abstynencji alkoholowej.

Zespół abstynencyjny noworodka

Jedną z najbardziej dramatycznych postaci zespołu jest zespół odstawienny u noworodków matek pijących alkohol w okresie ciąży. Alkohol ma znaczny i silny wpływ na rozwijający się płód. To działanie utrzymuje się przez cały okres ciąży i nie udało się ustalić dawki progowej dla alkoholu, co oznacza, że nawet niewielkie spożycie alkoholu przez kobietę ciężarną nie może być uznawane za bezpieczne.

Płodowy zespół alkoholowy charakteryzuje się występowaniem zespołu objawów zaburzeń fizycznych, zachowania oraz poznawczych i może sprawiać trudności w ustaleniu rozpoznania. Zespół abstynencyjny u noworodka obejmuje całe spektrum z pozoru niepowiązanych objawów, do których zalicza się niepokój, nadreaktywność, drżenia, wzmożone napięcie mięśniowe, nadwrażliwość na bodźce, piskliwy płacz, drgawki, trudności w jedzeniu, ulewania, wymioty, biegunki, luźne stolce, brak przyrostu masy ciała, zaburzenia oddechowe, bezdechy czy zaburzenia rytmu serca.

Objawy abstynencyjne pojawiają się zwykle w ciągu kilku godzin lub dni od porodu, kiedy to obniża się w organizmie noworodka stężenie alkoholu. Leczenie alkoholowego zespołu odstawiennego u noworodka jest zwykle objawowe. Rokowanie co do przyszłego rozwoju psychofizycznego dziecka jest niepewne.

Jakie formy może przybierać zespół abstynencyjny?

Zespół abstynencyjny może przebiegać pod różnymi postaciami klinicznymi, do których zalicza się poniższe.

1. Alkoholowy zespół abstynencyjny niepowikłany – charakteryzuje się występowaniem objawów fizycznych, takich jak drżenie języka, powiek, wyciągniętych rąk, pocenie się, mdłości, nudności i/lub wymioty, przyspieszona czynność serca, podwyższone ciśnienie tętnicze, ból głowy, bezsenność. Mogą wystąpić przemijające iluzje lub omamy wzrokowe, dotykowe lub słuchowe.
2. Abstynencyjne napady drgawkowe – drgawki alkoholowe są zwykle uogólnione, o typie toniczno-klonicznym, rzadko przechodzące w stan padaczkowy. Padaczka alkoholowa występuje zwykle po 6–48 godzinach od zakończenia picia, choć może pojawić się już dużo wcześniej, w wyniku obniżania stężenia etanolu w surowicy (nawet po 2 godzinach).
3. Majaczenie alkoholowe (delirium tremens) – rozwija się w krótkim czasie, zwykle w 2. lub 3. dobie od zaprzestania picia. Typowe objawy majaczenia alkoholowego to przymglenie świadomości, żywe omamy i iluzje z zakresu różnych zmysłów. U co czwartego chorego majaczenie alkoholowe powikłane jest napadem drgawkowym. Majaczenie u alkoholika jest zawsze bezwzględnym wskazaniem do hospitalizacji, ponieważ jest potencjalnie zagrażające życiu – w okresie przed wprowadzeniem nowoczesnej farmakoterapii umieralność sięgała 20 proc.
4. Ostra halucynoza alkoholowa występująca najrzadziej w przebiegu zespołu abstynencyjnego (szacunkowo u 0,7 proc. uzależnionych). Pojawiają się takie objawy, jak omamy słuchowe (najczęściej groźby i wyzwiska pod adresem chorego), urojenia prześladowcze (wynikające często bezpośrednio z omamów), lęk i obniżenie nastroju, a także agresja w stosunku do otoczenia bądź też autoagresja. Chory może wymagać przymusowej hospitalizacji oraz zastosowania środków przymusu bezpośredniego, ponieważ znajduje się w stanie zagrażającym życiu i zdrowiu własnemu, jak i osób postronnych.

Alkoholowy zespół odstawienny – leczenie

Nagłe odstawienie alkoholu wymaga często pomocy medycznej – z uwagi na nasilenie objawów abstynencyjnych. Domowe leczenie zespołu abstynencyjnego możliwe jest tylko w postaci niepowikłanej (chory nie majaczy, nie ma napadów drgawkowych). Należy mu wówczas zapewnić ciche, zacienione pomieszczenie, w którym do minimum ograniczona jest ilość bodźców zewnętrznych. Leczenie farmakologiczne nie jest potrzebne, chory powinien za to regularnie uzupełniać płyny oraz elektrolity. Ważne jest także zapewnienie wsparcia psychologicznego.

Leczenie zespołu abstynencyjnego w szpitalu zalecane jest, kiedy do objawów dołączają nasilone omamy i iluzje, a chory nie jest w stosunku do nich krytyczny. Odstawienie alkoholu pod nadzorem medycznym zalecane jest również osobom w wieku podeszłym, obciążonym wcześniej innymi schorzeniami psychiatrycznymi czy dużym ryzykiem drgawek (chorzy z padaczką bądź gorączkujący).

Na oddziale detoksykacyjnym przeprowadzane jest odtrucie alkoholowe. Stosowane jest intensywne nawadnianie pacjenta, połączone z uzupełnianiem elektrolitów drogą dożylną. W celu zmniejszenia objawów odstawiennych chory otrzymuje leki uspokajające, z których najczęściej stosowanym jest diazepam (Relanium) w postaci doustnej lub dożylnej. U pacjentów w podeszłym wieku lub z nasilonymi uszkodzeniami miąższu wątroby zastosowanie znajduje lek pochodny do diazepamu – lorazepam.

Regeneracja organizmu po odstawieniu alkoholu nie kończy się jednak wraz z odtruciem alkoholowym. Przerwanie ciągu alkoholowego to dopiero pierwszy krok w walce o wyjście z nałogu i powrót do normalnego życia. Dieta po odstawieniu alkoholu powinna uzupełniać mikro- i makroelementy wypłukane przez alkohol, ze szczególnym uwzględnieniem witamin z grupy B (zwłaszcza witaminy B₁ – tiaminy). Alkoholik wymaga również kompleksowego wsparcia psychologicznego w procesie wyjścia z nałogu. Efekty odstawienia alkoholu ujawniają się nie tylko w krótkim okresie od zaprzestania picia, ale rzutują na życie uzależnionego jeszcze przez dłuższy okres.

Czy istnieje przewlekły zespół abstynencyjny?

O ile ostry zespół abstynencyjny pojawia się zwykle już kilka do kilkunastu godzin od zaprzestania picia i mija w ciągu kilku dni, tak przykre objawy odstawienne mogą pojawiać się ponownie między 7. a 14. dniem od odstawienia alkoholu. Dolegliwości osiągają szczytowe natężenie w okresie od 3 do 6 miesięcy abstynencji. Za przewlekły zespół abstynencyjny uważa się zespół objawów biologicznych, psychologicznych i społecznych, który jest wynikiem uszkodzenia układu nerwowego przez alkohol, jak i stresu związanego z koniecznością radzenia sobie w życiu bez tych środków. Zalicza się tutaj takie dolegliwości, jak:

• niezdolność do koncentracji i jasnego myślenia, natłok myśli i spraw do rozwiązania,
• zaburzenia pamięci,
• zaburzenia emocji – nadpobudliwość emocjonalna lub zobojętnienie,
• zaburzenia snu – kłopoty z zasypianiem, częste wybudzenia lub przeciwnie: nasilona senność,
• problemy z koordynacją fizyczną, zawroty głowy, trudności w koordynacji wzrokowo-przestrzennej.

Objawy przewlekłego zespołu abstynencyjnego nasilają się pod wpływem stresu i napięcia emocjonalnego.