Zaburzenia osobowości – rodzaje, przyczyny, objawy, leczenie

Co to jest osobowość?

Czym jest osobowość? Jak ją zdefiniować? Odpowiedź na te pytania na pewno nie jest prosta, dlatego powstało tak wiele definicji tego pojęcia. Osobowość człowieka to coś na kształt wewnętrznego systemu, którego zadaniem jest regulowanie naszej odpowiedzi i reakcji na czynniki pochodzące z zewnątrz, a także na integrację emocji i myśli, co pozwala nam sprawnie funkcjonować jako istoty społeczne.

Osobowość nie jest czymś z czym się rodzimy – zdobywamy ją wraz z tworzeniem relacji międzyludzkich, chociaż niektóre typy osobowości mogą występować częściej u obciążonych pewnymi genami osób. Także traumatyczne przeżycia mają wpływ na gwałtowne zmiany osobowości. Struktura osobowości człowieka to niezwykle skomplikowany system, którego badaniem i leczeniem zajmują się dziedziny nauki takie jak psychologia kliniczna i osobowości, a także psychiatria. Zaburzenia osobowości to nieprawidłowe mechanizmy związane z funkcjonowaniem w społeczeństwie.

W zależności od rodzaju i stopnia ciężkości, zaburzeni ludzie w różnej mierze mogą uczestniczyć w tworzeniu relacji międzyludzkich. Zaburzenia osobowości mogą być rozpoznawane w każdym wieku, a dotyczyć mogą nawet 10—15% populacji. Międzynarodowa klasyfikacja chorób ICD-10 określiła specyficzne zaburzenia osobowości kodem F60, natomiast mieszane zaburzenia osobowości – F61.

Zobacz też: Jak objawia się lęk separacyjny u dorosłych?

Zaburzenia osobowości – czym są?

Życie w społeczeństwie wymaga od nas przestrzegania pewnych norm. Dotyczą one naszego zachowania, ubioru, tworzenia więzi z innymi, a także form zaspokajania potrzeb. Odejście od tych kanonów prowadzi do izolacji od społeczności i zwykle skazuje na życie w samotności. Należy pamiętać, że nie wszystkie przypadki łamania zasad życia we wspólnocie wynikają z celowych działań konkretnej jednostki. Często robią to ludzie cierpiący z powodu problemów dotykających ich osobowości, które są uznane za zaburzenia psychiczne o organicznej lub psychologicznej przyczynie i gdy zostaną rozpoznane powinny być prawidłowo leczone.

Współczesna definicja zaburzeń osobowości mówi, że są to nieprawidłowe wzorce postrzegania, myślenia i oddziaływania ze środowiskiem, prowadzące do trudności w budowaniu więzi międzyludzkich, a także odejście od norm w zakresie zachowań. Zaburzenia psychiczne, o których tu mowa, określa się jako zaburzenia w okresie dzieciństwa, jeśli zostały zdiagnozowane przed 18. rokiem życia.

Zobacz też: Czym jest złożony zespół stresu pourazowego?

Zaburzenia osobowości – rodzaje

Istnieją dwa główne podziały zaburzeń osobowości według ICD-10 i DSM-IV (Klasyfikacja Zaburzeń Psychicznych Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego). W Polsce od 1996. roku obowiązuje klasyfikacja ICD-10.

Zaburzenia osobowości według ICD-10 - podział:

• osobowość paranoiczna (paranoiczne zaburzenia osobowości) – F60.0;
• osobowość schizoidalna – F60.1;
• osobowość dyssocjalna – F60.2;
• osobowość chwiejna emocjonalnie – F60.3 (osobowość chwiejna emocjonalnie typ impulsywny – F60.30; osobowość chwiejna emocjonalnie typ borderline – F60.31);
• osobowość histrioniczna – F60.4;
• osobowość anankastyczna – F60.5;
• osobowość unikająca (lękliwa) – F60.6;
• osobowość zależna – F60.7;
• inne określone zaburzenia osobowości – F60.8;
• zaburzenia osobowości BNO (bliżej nie określone zaburzenia osobowości) – F60.9;
• mieszane zaburzenia osobowości i inne zaburzenia osobowości – F61.

Podział zaburzeń osobowości według DSM-IV:

• zaburzenia osobowości typu A: paranoiczne zaburzenia osobowości – 301.0, schizoidalne zaburzenia osobowości – 301.20, schizotypowe zaburzenia osobowości (osobowość schizotypowa) – 301.22;
• zaburzenia osobowości typu B: histrioniczne zaburzenia osobowości – 301.50, antyspołeczne zaburzenia osobowości – 301.7, narcystyczne zaburzenia osobowości – 301.81, zaburzenia osobowości typu borderline – 301.83;
• zaburzenia osobowości typu C: obsesyjno-kompulsywne zaburzenia osobowości – 301.4, zależne zaburzenia osobowości – 301.6, unikowe zaburzenia osobowości – 301.82, zaburzenia osobowości nie przyporządkowane nigdzie indziej – 301.9.

Osobowość typu A, B, C

Jak widać powyżej w klasyfikacji według DSM-IV dokonano podziału na trzy typy zaburzeń osobowości. Typy osobowości A, B i C są związane z dominującym dla każdego typu objawem.

W typie osobowości typu A dominującą cechą jest ekscentryzm przejawiany przez pacjenta na wiele sposobów.

W typie B głównym wyróżnikiem jest dramatyzm przejawiany w różnych sytuacjach i brak konsekwencji w działaniach.

Natomiast typ C będzie charakteryzował się uczuciem nasilonego lęku.

Zobacz też: Introwertyk – cechy osobowości

Zaburzenia osobowości – przyczyny

Jest wiele potencjalnych przyczyn, które obarcza się winą za rozwój zaburzeń osobowości. Problemy z osobowością mogą pojawić się w każdym wieku. Część z nich to czynniki psychologiczne, które mogą wpływać na przebieg procesu kształtowania się osobowości młodego człowieka – będą one powodować zaburzenia w okresie dzieciństwa.

Należy pamiętać, że osobowość niedojrzała jest bardziej podatna na wpływy zewnętrzne niż osobowość w pełni ukształtowana. Inne czynniki rzutują na osobowość ludzi dorosłych – będą to zaburzenia osobowości spowodowane czynnikami organicznymi lub silnymi, negatywnymi okolicznościami psychologicznymi.

Jakie są czynniki wpływające na rozwój zaburzeń w okresie dzieciństwa?Jeśli chodzi o zaburzenia osobowości, psychologia wyróżnia następujące sytuacje, które predysponują do ich rozwinięcia:

• dorastanie w patologicznej rodzinie,
• nieobecność jednego z rodziców przy wychowaniu, przy braku dodatkowego wsparcia ze strony jednego rodzica,
• nieprawidłowe wzorce zachowań przekazywane dziecku dotyczące relacji pomiędzy rodzicami lub opiekunami,
• restrykcyjna kontrola ze strony rodziców lub wychowawców,
• brak okazywania uczuć dziecku,
• tyranizowanie dziecka,
• wykorzystywanie seksualne,
• nadużywanie substancji o działaniu psychoaktywnym: alkoholu, narkotyków,
• prawdopodobnie czynniki genetyczne – na przykład w przypadku osobowości schizotypowej.

Jakie czynniki z kolei mogą powodować organiczne zaburzenia osobowości? W przypadku zmian osobowości psychologia wymienia:

• urazy czaszkowo-mózgowe,
• powikłania po zabiegach neurochirurgicznych – szczególnie w obrębie przedniego dołu czaszki,
• guzy mózgu – najczęściej w obrębie płata czołowego,
• choroby zapalne mózgu i opon mózgowo-rdzeniowych o różnorodnej etiologii (bakteryjne, wirusowe, grzybicze, pasożytnicze),
• epilepsja,
• otępienie naczyniopochodne,
• choroba Alzheimera,
• nadużywanie alkoholu i narkotyków.

Należy pamiętać, że na rozwinięcie zaburzeń osobowości w życiu dorosłym także mogą mieć wpływ czynniki psychologiczne. Są nimi najczęściej stany związane z długotrwałym poczuciem lęku, bezsilności i krzywdy, a także jednorazowe zdarzenia o bardzo silnym i destrukcyjnym wpływie na psychikę.

Różne czynniki powodują prawdopodobnie rozwinięcie różnych typów zaburzeń. Jednak przyporządkowanie konkretnego wydarzenia z przeszłości do rozwinięcia danego typu zaburzenia byłoby zbyt dużym uproszczeniem i nie powinno być rozpatrywane w ten sposób.

Osobowość paranoidalna – przyczyny

Udział w rozwoju tego zaburzenia mają prawdopodobnie czynniki genetyczne, ale do rozwinięcia charakterystycznych objawów konieczna jest także komponenta psychologiczna. Jest nią najprawdopodobniej uczucie ciągłego zagrożenia w dzieciństwie, brak wsparcia ze strony rodziców i częste ataki z ich strony.

Osobowość zależna – przyczyny

W rozwoju tego zaburzenia możemy doszukiwać się roli genów, jednak tak jak w przypadku osobowości paranoidalnej do wykształcenia wzorców zachowań dochodzi na drodze nieprawidłowych relacji z rodzicami. W tym przypadku przyczyną mogą być nadmiernie opiekuńczy rodzice, którzy nie pozwalają dziecku dokonywać wyborów i popełniać błędów.

Osobowość unikająca (lękowa) – przyczyny

Tutaj także pewną rolę pełnią czynniki biologiczne. Największe znaczenie ma jednak regularne umniejszanie poczucia wartości dziecka przez jego rodziców, brak okazywania bliskości dziecku, a także traumatyczne przeżycia rujnujące poczucie wartości dziecka.

Zaburzenia osobowości – objawy

Objawy zaburzeń osobowości będą się różniły w zależności od tego czy dane zaburzenie spowodowane zostało czynnikami organicznymi, czy też zostało rozwinięte w okresie dzieciństwa. Także inne cechy będą charakteryzowały różne grupy i rodzaje zaburzeń.

Z kolei konkretne zaburzenie u różnych pacjentów może charakteryzować się innym nasileniem konkretnego objawu lub nie występowaniem wszystkich symptomów.

Osobowość nieprawidłowa może rozwijać się na podłożu zmian spowodowanych uszkodzeniami struktur mózgu. Zmiana osobowości jest zwykle bez problemu łączona z uprzednim urazem, udarem lub zabiegiem neurochirurgicznym. W przypadku procesów nowotworowych w obrębie ośrodkowego układu nerwowego zachwianie osobowości chorego może objawiać się stopniowo. Do objawów dominujących należy tu zaliczyć:

• częste i gwałtowne zmiany nastroju,
• obojętność emocjonalną,
• apatię,
• morię (wesołkowatość),
• brak zahamowań,
• izolację społeczną,
• agresję,
• brak zdolności do poświęceń czy wytrwałości w osiąganiu swoich celów,
• skłonność do kłamstw i konfabulacji,
• podejrzliwość.

Zaburzenia emocjonalne u dorosłych są zwykle dość szybko zauważane przez najbliższe otoczenie.

Człowiek o zaburzonej osobowości będzie prezentował różne objawy w zależności od typu zaburzenia.

Zaburzenia osobowości – przykłady, opis, cechy

Osoba dotknięta osobowością paranoiczną nadmiernie rozpamiętuje i analizuje słowa innych osób, nic nie znaczący komentarz dotyczący wyglądu czy zachowania odczytywany jest jako wyzwisko. Przyczyną wszelkich krzywd i niepowodzeń, w głowie paranoika, stają się inni ludzie. Osoby takie mają tendencję do oskarżeń o niewierność kierowanych w stosunku do swoich partnerów. Zachowania te skutkują najczęściej izolacją chorego ze społeczeństwa.

Charakterystyczną cechą osobowości schizoidalnej jest natomiast chłód emocjonalny dotkniętej nim osoby, a także izolacja z życia społecznego. U niektórych dotkniętych tym zaburzeniem osób występuje zdolność do współodczuwania z wybranymi ludźmi.

Osobowość unikająca cechuje się z kolei wysokim poziomem lęku związanym z uczestniczeniu w życiu społecznym, lęk ten najczęściej wiąże się z zagrożeniem odrzucenia lub oceniania ze strony otoczenia. Izolacja prowadzi często do rozwinięcia depresji. Osoby z tym zaburzeniem starają się nigdy nie podejmować ryzyka.

Zaburzenia osobowości – psychoterapia

Poważne problemy z odczuwaniem i wyrażaniem emocji nie tylko mogą, ale powinny być leczone! Terapia zaburzeń osobowości powinna opierać się na spotkaniach z psychoterapeutą lub na przyjmowaniu odpowiednich leków, choć nierzadko metody te powinny być łączone.

Psychoterapia zaburzeń osobowości powinna polegać na wielorazowych spotkaniach z wyspecjalizowanym w leczeniu tego typu zaburzeń psychoterapeutą. Liczba i częstotliwość spotkań dobrana jest według potrzeb konkretnego pacjenta. Terapia może być prowadzona indywidualnie lub grupowo. Na spotkaniach osoby cierpiące na zaburzenia osobowości uczą się radzić sobie z uczuciem lęku, hamować swoją nieufność, a także wykształcają mechanizmy związane z prawidłowym funkcjonowaniem w społeczeństwie.

Zaburzenia osobowości – leczenie farmakologiczne

Farmakoterapia zaburzeń osobowości opiera się na trzech głównych grupach leków:

• leki przeciwdepresyjne – pozwalają na leczenie depresji, pojawiającej się często w niektórych zaburzeniach, zwłaszcza w tych, w których dominującym objawem jest lęk prowadzący do wycofania;
• leki przeciwpsychotyczne – pomagają one uporać się z objawami urojeniowymi występującymi w niektórych rodzajach zaburzeń;
• leki anksjolityczne (przeciwlękowe) – zmniejszenie poczucia lęku przed przebywaniem wśród ludzi, poprawiają ogólne samopoczucie.

Leczenie różnych zaburzeń będzie opierało się na podobnych założeniach – minimalizowanie objawów i wyuczenie poprawnych wzorców zachowań, jednak będzie różne dla poszczególnych zaburzeń.

Osobowość paranoiczna/paranoidalna – leczenie

• Terapia psychodynamiczna lub behawioralno-poznawcza o długim czasie trwania.
• Leczenie przeciwlękowe, przeciwdepresyjne, a w przypadku wystąpienia silnych urojeń paranoidalnych – przeciwpsychotyczne.
• Może się okazać konieczna terapia uzależnień, gdyż w przypadku tych zaburzeń często dochodzi do sięgania po substancje psychoaktywne.

Osobowość unikająca – terapia

• Psychoterapia początkowo z samym terapeutą, później zajęcia grupowe.
• Przy silnym nasileniu objawów podaje się leki przeciwlękowe i przeciwdepresyjne.

Zaburzenia schizotypowe – rokowania

Szanse na wyleczenie danego zaburzenia w dużej mierze zależą od jego rodzaju. Niektóre będą ze stosunkowo wysoką skutecznością dobrze reagowały na samą psychoterapię – tak jest na przykład w wypadku osobowości unikającej, inne wymagać będą włączenia farmakoterapii.

W przypadku zaburzeń schizotypowych rokowania nie są zbyt optymistyczne – terapia jest trudna i nie zawsze przynosi oczekiwane rezultaty. Duża część osób dotkniętych tym zaburzeniem ma problemy ze znalezieniem partnera życiowego i pracy adekwatnej do ich kwalifikacji zawodowych. Uważa się, że ich funkcjonowanie społeczne jest bardzo ograniczone.

Wypowiedź psychiatry na temat zaburzeń osobowości