Wodogłowie – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Funkcja płynu mózgowo-rdzeniowego

Płyn mózgowo-rdzeniowy powstaje w splotach naczyniówkowych komór mózgu (dzienna produkcja płynu mózgowo-rdzeniowego wynosi ok. 500 ml). Jego funkcją jest dostarczanie komórkom nerwowym substancji odżywczych, a także ochrona mózgu przed czynnikami mechanicznymi.

Płyn mózgowo-rdzeniowy krąży pomiędzy komunikującymi się ze sobą komorami mózgu oraz w przestrzeni podpajęczynówkowej mózgu i rdzenia kręgowego. Następnie ulega on resorpcji do krwi w strukturach zwanych ziarnistościami pajęczynówki.

W warunkach fizjologicznych zachodzi równowaga między wytwarzaniem a resorpcją płynu. Jeżeli równowaga też jest zachwiana lub na drodze krążenia płynu mózgowo-rdzeniowy pojawi się bariera, dochodzi do rozwoju wodogłowia.

Przyczyny wodogłowia

Ze względu na przyczynę powstania, wodogłowie dzielimy na:

a) wodogłowie niekomomunikujące (obturacyjne) będące skutkiem zablokowania przepływu płynu mózgowo-rdzeniowego (np. przez guz uciskający na drogi odpływu płynu lub w wyniku zakrzepicy w zatokach żylnych opony twardej),

b) wodogłowie komunikujące spowodowane nadmiernym wydzielaniem płynu mózgowo-rdzeniowego (wskutek rozrostu splotu naczyniówkowego lub zmian pozapalnych) lub niedostateczną resorpcją (po krwawieniu do komór mózgu lub po neuroinfekcji). Jedną z postaci wodogłowia komunikującego jest tzw. zespół Hakima (najprawdopodobniej spowodowany pourazowym zaburzeniem wchłaniania płynu mózgowo – rdzeniowego) objawiający się charakterystyczną triadą, w skład której wchodzą:

• zaburzenia chodu (ataksja),
• otępienie,
• zaburzenia zwieraczowe (nietrzymanie moczu).

Ze względu na czas wystąpienia wodogłowia, dzielimy je na wodogłowie wrodzone i nabyte.

Wodogłowie wrodzone występuje u dzieci z:

• zespołem Arnolda-Chiariego (schorzeniem, którego istotą jest przemieszczenie tyłomózgowia do kanału kręgowego),
• zespołem Dandy'ego-Walkera (zespołem wad wrodzonych tyłomózgowia, w którego skład, poza wodogłowiem, wchodzi: niedorozwój robaka móżdżku, poszerzenie komory czwartej, obecność torbieli w tylnym dole czaszki, wysokie ustawienie namiotu móżdżku),
• wrodzonym zwężeniem wodociągu mózgu,
• przepukliną oponowo-rdzeniową (występuje u ok. 80% chorych).

Wodogłowie nabyte może rozwinąć się w wyniku:

• procesu rozrostowego (guza mózgu) blokującego drogi odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego,
• urazu,
• stanu zapalnego (najczęściej bakteryjnego zapalenia opon mózgowo-rdzeniowych),
• przebytego krwawienia węwnątrzczaszkowego (wodogłowie pokrwotoczne występujące najczęściej u wcześniaków, kalp następstwo krwawienia dokomorowego lub okołokomorowego).

Przyczyny wodogłowia – wypowiedź neurologa

Konsekwencje wodogłowia

Następstwa wodogłowia związane są z działaniem podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego. Im większa jest dynamika jego narastania, tym gwałtowniej rozwijają się objawy. Wodogłowie wrodzone, występujące już w życiu płodowym, pociąga za sobą zaburzenia rozwoju mózgu dziecka oraz zmiany destrukcyjny w ośrodkowym układzie nerwowym. Konsekwencją może być wewnątrzmaciczne obumarcie płodu lub obecność poważnych deficytów neurologicznych oraz zaburzeń rozwoju psychoruchowego o dziecka. W wyniku wodogłowia

Wodogłowie pojawiające się na późniejszych etapach życia może prowadzić do:

• zmian zanikowych w mózgu,
• zahamowania rozwoju dziecka,
• niedowładów, padaczki,
• upośledzenia słuchu i/lub wzroku,
• wtórnego zaniku nerwów czaszkowych.

Wodogłowie prowadzi przede wszystkim do uszkodzenia istoty białej mózgu, stąd rozwój intelektualny dziecka zwykle jest tylko nieznacznie zaburzony. Ostre lub narastające wodogłowie jest poważnym stanem zagrażającym życiu dziecka.

Diagnostyka wodogłowia u dziecka

Do rozpoznania wodogłowia u dziecka służą:

a) informacje uzyskane w trakcie badania podmiotowego (wywiadów zebranych od dziecka i jego rodziców) – dziecko z niewielkim wodogłowiem(przy ciśnieniu śródczaszkowym nie przekraczającym 3 cm słupa wody) może nie odczuwać żadnych objawów. Powiększanie się wodogłowia prowadzi do takich dolegliwości jak: rozdrażnienie, nasilające się bóle głowy, nudności, wymioty, zaburzenia widzenia, zahamowanie rozwoju psychoruchowego, senność, zaburzenia świadomości. Rodziców może zaniepokoić także powiększanie się obwodu głowy małego dziecka.

b) badanie przedmiotowe – u małego dziecka (do 18 miesiąca życia), u którego nie doszło jeszcze do zarośnięcia ciemiączek, a połączenia między kośćmi czaszki są luźne, podczas oglądania będącego elementem badania fizykalnego lekarz powinien zwrócić uwagę na powiększenie obwodu głowy (konieczne jest naniesienie wyniku pomiaru na siatkę centylową), rozejście się szwów czaszki, uwypuklenie i poszerzenie ciemiączek, nadmiernie zaznaczony rysunek żylny na skórze głowy, wydatne guzy czołowe. Do objawów wodogłowiastwierdzanych w badaniu przedmiotowym należą także:

• objaw Parinauda ( objaw „zachodzącego słońca” ) – izolowane porażenie spojrzenia ku górze (w trakcie patrzenia w górę gałki oczne dziecka skierowane są w dół),
• niedomykalność powiek.

c) USG przezczaszkowe – wykonywane u dzieci, u których nie doszło jeszcze do zarośnięcia ciemiączka dużego,

d) tomografia komputerowa mózgu,

e) rezonans magnetyczny mózgu,

f) cysternografia – badanie służące ocenie krążenia płynu mózgowo-rdzeniowego za pomocą obserwacji radioaktywnego znacznika podanego drogą nakłucia lędźwiowego,

g) ocena dna oka – w przebiegu wodogłowia może dojść do obrzęku tarcz nerwów wzrokowych,

h) pomiar ciśnienia w komorach i kanale kręgowym,

i) badanie płynu mózgowo-rdzeniowego.

Wodogłowie może być rozpoznane także u płodu, w trakcie USG wykonywanego u ciężarnej.

Leczenie wodogłowie u dziecka

U części pacjentów wodogłowie ulega samoistnej regresji, jednak znaczna część chorych wymaga leczenia operacyjnego. Najpowszechniejszym zabiegiem jest założenie zastawki (systemu drenującego o jednokierunkowym przepływie), której funkcją jest umożliwienie odpływu płynu mózgowo-rdzeniowego. Zastawka łączy komorę mózgu z jamą otrzewnej (zastawka komorowo-otrzewnowa), rzadziej z komorą serca lub z jamą opłucnej. Płyn odpływa z mózgu i zostaje wchłonięty do krwiobiegu w obrębie jamy brzusznej lub serca. Po założeniu zastawki należy liczyć się z możliwością wystąpienia powikłań, takich jak np. zakażenie lub niedrożność zastawki. Pogorszenie stanu ogólnego, gorączka, ból głowy u dziecka z wszczepioną zastawką są sygnałem alarmowym wymagającym niezwłocznej wizyty u lekarza. Wystąpienie powikłań zwykle wymaga wymiany całej zastawki lub jej części.

Inną metodą zabiegowego leczenia wodogłowia jest endoskopowa wentrykulostomia komory trzeciej (wytworzenie przetoki, przez którą odpływa płyn mózgowo-rdzeniowy z komory III). Powikłaniami tego typu metody mogą być:

• krwawienie dokomorowe,
• uszkodzenie okolicznych struktur mózgu (najpoważniejszy jest śródoperacyjny uraz podwzgórza),
• wytworzenie przetoki.

Do odbarczenia wodogłowia służą także takie metody jak założenie drenażu zewnętrznego lub podskórne wszczepienie tzw. zbiornika Rickhama połączonego z układem komorowym.

Warto zaznaczyć, że wodogłowie zdiagnozowane u płodu może być leczone prenatalnie. Operacja wykonana w życiu węwnątrzmacicznym chroni dziecko przed destrukcyjnym działaniem podwyższonego ciśnienia śródczaszkowego na mózg. Najczęstszą metodą jest wszczepienie zastawki komorowo-owodniowej.