Klasterowy ból głowy – przyczyny, objawy, rozpoznanie, leczenie

Co to są klasterowe bóle głowy?

Klasterowe bóle głowy (KBG) stanowią rodzaj bólów samoistnych (pierwotnych bólów głowy), czyli takich, gdzie istotą problemu jest sama dolegliwość bólowa okolicy głowy. Należą one do rodziny tzw. Trójdzielno-autonomicznych bólów głowy, które charakteryzują się jednostronną lokalizacją dolegliwości w obrębie unerwienia nerwu trójdzielnego (unerwiającego czuciowo twarz) z towarzyszącymi objawami autonomicznymi (objawami wegetatywnymi), będącymi wyrazem pobudzenia układu przywspółczulnego. Oprócz KBG, wyróżnia się tutaj takie zespoły bólowe jak: napadowa hemikrania, ciągła hemikrania i zespół SUNCT (czyli zespół objawiający się krótkotrwałym, połowiczym bólem głowy z nastrzyknięciem spojówek i łzawieniem).

KBG (zwane również bólami Hortona, zespołem Raedera lub histaminowym bólem głowy) występują rzadko i dotyczą ok. 0,05 – 0,3% populacji ogólnej. Częstość występowania wzrasta wśród członków rodziny osób chorych – ryzyko zachorowania jest u nich 7-8-krotnie wyższe. Ponadto schorzenie znacznie częściej dotyka mężczyzn (stosunek zapadalności mężczyzn do kobiet wynosi nawet 7: 1). Bóle Hortona mogą wystąpić w każdym wieku, ale najczęściej chorują osoby między 20 a 30 rokiem życia.

Przyczyny klasterowego bólu głowy

Powstawanie oraz przyczyna klasterowych bólów głowy nie są do końca poznane. Wśród wielu teorii procesu patologicznego, największe znaczenie mają dwie hipotezy. Pierwszą z nich jest teoria istnienia zapalenia aseptycznego (sterylnego), czyli zapalenia, które nie jest wywołanie przez bakterie, wirusy, grzyby czy inne patogeny. Zapalenie sterylne dotyczy struktur w zatoce jamistej (struktura kostna), gdzie przebiega m.in. nerw trójdzielny wraz z tętnicą, unaczyniającą mózg. W wyniku procesów zapalnych dochodzi do zwolnienia przepływu krwi w tętnicy, co skutkuje jej poszerzeniem oraz obrzękiem tkanek. To wszystko wywołuje ucisk na włókna nerwu trójdzielnego, powodując objawy bólowe i wegetatywne. Z kolei, druga teoria, mówi o tym, że za występowanie dolegliwości klasterowych bólów głowy jest odpowiedzialna struktura mózgu zwana podwzgórzem, która steruje rytmami biologicznymi człowieka. Naukowcy zauważyli, że w czasie napadów bólowych podwzgórze wykazuje znaczną aktywność w stosunku do innych części mózgu, co mogłoby wyjaśniać rytmikę incydentów klasterowych bólów głowy.

Objawy klasterowego bólu głowy

Przebieg oraz symptomy klasterowych bólów głowy są bardzo specyficzne, dlatego zazwyczaj schorzenie nie nastręcza trudności diagnostycznych. Dominującym i zarazem najbardziej charakterystycznym objawem KBG jest jednostronny ból głowy (bardzo rzadko obustronny), który chory opisuje jako palący, rażący lub kłujący. Dolegliwości bólowe obejmują przeważnie gałkę oczną, okolicę czołową, ciemieniową. Rzadko promieniuje do karku lub ramienia. Kolejną specyficzną cechą KBG jest napadowość – ból głowy pojawia się nagle i szybko narasta, a jego ataki występują z różną częstotliwością od 1 na 2 doby do 8 na dobę. Najczęściej obserwuje się ok. 3-4 incydentów bólu na dobę, pojawiających się zazwyczaj podczas snu (także w czasie snu dziennego).

Zgrupowane napady bólowe, które występują w okresie od 14 dni do 1 roku zwane są klasterami (stąd wywodzi się nazwa schorzenia). Najczęściej klaster (okres bólowy) trwa od kilku tygodni do kilku miesięcy. Chorzy skarzą się przeważnie na 2-3 takie okresy bólowe w roku, między nimi występują okresy bezobjawowe (tzw. remisje), trwające zwykle ok. 3-4 miesięcy. Powyższy, typowy przebieg w postaci klasterów dotyczy 80% osób dotkniętych bólami Hortona.

U 10-20% pacjentów przebieg choroby jest nietypowy. Skarżą się oni na charakterystyczne bóle głowy występujące w postaci napadów, ale ataki te nie grupują się i nie tworzą klasterów. U części chorych taki przebieg KBG występuje od początku trwania choroby (tzw. pierwotnie przewlekłe klasterowe bóle głowy). U reszty chorych, najpierw obserwuje się typowy obraz chorobowy w postaci klasterów, który w miarę upływu czas rozwija się w postać z codziennymi lub prawie codziennymi atakami bólowymi głowy (tzw. wtórnie przewlekłe klasterowe bóle głowy).

Napadom bólu głowy towarzyszą przeważnie objawy autonomiczne, pojawiające się po stronie bólu. Objawy wegetatywne klasterowego bólu głowy to m.in.: łzawienie oka, przekrwienie spojówek, obrzęk powiek, uczucie zatkania nosa, wyciek z nosa, obrzęk błony śluzowej nosa, zaczerwienienie twarzy, wzmożone, jednostronne pocenie skóry twarzy lub górnej części klatki piersiowej. Ponadto u chorych obserwuje się objaw Hornera po stronie bólu, cechujący się zapadniętą gałką oczną, zwężoną szparą powiekową i zwężoną źrenicą.

W trakcie ataku bólowego można zaobserwować także charakterystyczne zachowanie osoby chorej – pacjent jest zazwyczaj pobudzony ruchowo, uciska bądź oziębia obolałą okolicę głowy.

Ponadto, w odróżnieniu od innych samoistnych bólów głowy, istnieje możliwość sprowokowania napadu klasterowego bólu głowy. Najczęstszymi wyzwalaczami są: alkohol, sen oraz nitraty (leki rozszerzające naczynia, stosowane powszechnie w leczeniu choroby wieńcowej). U osób cierpiących na postać typową choroby napad można wywołać tylko podczas trwania klasteru.

Rozpoznanie klasterowego bólu głowy

Rozpoznanie KBG ustala się na podstawie wywiadu zebranego od pacjenta oraz charakterystycznego obrazu klinicznego. Kryteria pomocne w diagnostyce bólów Hortona zaproponowane zostały przez International Classification of Headaches Disorder (ICHD-2):

• co najmniej 5 napadów bólowych głowy, spełniających dwa poniższe kryteria:
  • jednostronny silny ból głowy obejmujący okolicę oczodołu, nadoczodołową i/lub skroń, trwający bez leczenia od 15 min do 180 min,
  • bólowi towarzyszy co najmniej 1 objaw występujący po stronie bólu z podanych poniższych:
    • łzawienie,
    • przekrwienie spojówek,
    • uczucie zatkania nosa,
    • wyciek z nosa,
    • zwężenie źrenicy,
    • zwężenie szpary powiekowej,
    • obrzęk powiek,
• częstość waha się od 1 napadu bólu na 2 dni do 8 na dobę,
• wykluczenie innych przyczyn bólów głowy.

Leczenie klasterowego bólu głowy

Klasterowe bóle głowy nie wykazują tendencji do ustępowania z wiekiem, dlatego bardzo ważne jest efektywne leczenie schorzenia.

Terapia KBG opiera się na trzech strategiach. Pierwszą z nich stanowi zwalczanie pojedynczego napadu (tzw. postępowanie doraźne). Często wykorzystaną metodą leczenia ataku jest wdychanie czystego tlenu w dawce 7l/min przez ok. 15 min. Ponadto stosuje się farmakoterapię z użyciem sumatriptanu podawanego podskórnie. Niestety dawki dobowe leku, które może przyjąć chory są ograniczone.

Drugim filarem leczenia jest przerywanie klasteru. Najlepsze efekty przynosi przerwanie okresu bólowego na początku jego trwania. Stosuje się do tego leki steroidowe np. deksametazon lub metyloprednizolon (najpierw dożylnie, później w mniejszej dawce doustnej).

Ponadto, w trakcie terapii klasteru należy wdrożyć obowiązkowo leczenie profilaktyczne (trzecia strategia leczenia). W ramach profilaktyki napadów bólowych najskuteczniejsza okazała się sól sodowa kwasu walproinowego. Innymi lekami, które znalazły zastosowanie w zapobieganiu klasterowym bólom głowy są werapamil i węglan litu.

W lekoopornych, przewlekłych postaciach klasterowych bólów głowy ma zastosowanie także stymulacja tylnej części podwzgórza.

Klasterowy ból głowy – wideo