Katatonia – przyczyny, objawy, badania, leczenie, rokowanie

Co to jest katatonia i jakie są przyczyny choroby?

Katatonia (gr. całkowite napięcie) to wzrost spoczynkowego napięcia mięśni (sztywność katatoniczna), które zanika podczas wykonywania ruchów czynnych bądź biernych.

Katatonia może występować w dwóch odmianach: hipokinetycznej, która polega na zahamowaniu aktywności ruchowej (czasem aż do osłupienia katatonicznego) lub na pobudzeniu ruchowym (katatonia z pobudzeniem).

Czasem możemy spotkać się z określeniem zespół katatoniczny, który jest charakterystyczny dla choroby psychicznej zwanej katatoniczną postacią schizofrenii. U około 20 proc. chorych przyczyną katatonii są organiczne schorzenia mózgu.

Katatonia może pojawić się w przebiegu: homocystinurii, kwasicy metabolicznej, hiperkalcemii, infekcji ośrodkowego układu nerwowego (np. opryszczkowego zapalenia mózgu), infekcji ogólnych, po zatruciu tlenkiem węgla, czasem w zaawansowanej niewydolności krążenia.

W niedoczynności tarczycy oraz w chorobie Gravesa-Basedowa opisywano pojawiające się okresowo stany przypominające katatonię. Pacjenci z katatonią wymagają rzetelnej oceny stanu somatycznego, szczególnie ci, u których takie objawy pojawiły się po raz pierwszy w życiu.

Wśród wielu przyczyn zaburzeń katatonicznych najczęściej wymienia się opryszczkowe zapalenia mózgu oraz zatrucie tlenkiem węgla. Do zespołów katatonicznych możemy zaliczyć złośliwy zespół neuroleptyczny oraz katatonię wywołaną lekami.

Zespół katatoniczny – objawy katatoniczne

Zespołowi temu mogą towarzyszyć inne zaburzenia, takie jak np. katalepsja (giętkość woskowa). Definiowana jest ona jako możliwość utrzymywania przez dłuższy czas części ciała lub całego ciała w pozycji nadanej przez inną osobą.

Wśród innych zachowań katatonicznych wyróżnia się:

• manieryzmy ruchowe – nieodpowiednie do danej sytuacji, niezrozumiałe przez otoczenie chorego, czynności ruchowe (np. poruszanie się wyłącznie do tyłu);
• echopraksję (objawy echowe) – odtwarzanie wypowiedzi, mimiki, ruchów innych osób, np. lekarza przeprowadzającego badanie;
• grymasy – dziwaczna ekspresja mimiczna (np. zaciskanie oczu);
• stereotypie ruchowe – uporczywie powtarzane, niefunkcjonalne czynności, np. potrząsanie dłońmi, dłubanie w otworach ciała.

Wyróżnia się także posturyzmy. Pacjent przyjmuje dziwaczne pozycje katatoniczne ciała, np. w skłonie.

Schizofrenia katatoniczna – objawy

W tej postaci schizofrenii dominują objawy katatoniczne, stan osłupienia bądź pobudzenia, stan oniryczny lub mieszane postacie tych stanów. Jeżeli chodzi o definicję stan onirycznego, w schorzeniu tym najbardziej wyrażone są urojenia dziania się – chory przeżywa różne sytuacje, w których jest aktorem, bierze w nich czynny udział. Kontakt z chorym jest bardzo utrudniony.

W Polsce schizofrenia katatoniczna rozpoznawana jest względnie rzadko (około 1,9 proc. wszystkich rozpoznanych przypadków schizofrenii). W chorobie tej mowa jest całkowicie lub prawie całkowicie zahamowana, ewentualnie pojawiają się nieartykułowane lub niewyraźne okrzyki.

Ta postać schizofrenii klasyfikowana jest jako jeden z najcięższych stanów zagrażających życiu pacjenta. Występują tutaj negatywizm (reagowanie w sposób przeciwny na polecenia, np. zaciskanie powiek na prośbę ich otwarcia) oraz zaburzenia poszczególnych popędów (np. odżywiania).

Warto wspomnieć także o katatonii okresowej, która cechuje się okresowym występowaniem objawów katatonii, w części przypadków należy tutaj rozpatrywać chorobę afektywną o atypowym przebiegu bądź schizofrenię.

Katatonia – jakie badania wykonać?

Na początku powinien być zebrany rzetelny wywiad, w którym zostanie ustalone kiedy i w jakich okolicznościach doszło do początku zaburzeń. Należy także dowiedzieć się czy osoba, u której wystąpiła katatonia miała w przeszłości takie epizody, czy jest leczona z powodu chorób psychicznych (jeżeli tak, ważne jest, jakie leki przyjmuje). Należy ustalić, czy choroby psychiatryczne występują bądź występowały w rodzinie.

W rozpoznawaniu tych zaburzeń należy wykonać dokładną diagnostykę laboratoryjną wykluczającą somatyczne przyczyny schorzeń. Należy oznaczyć stężenie: sodu, potasu, chloru, wapnia, magnezu, homocysteiny, białka C-reaktywnego, hormonu tyreotropowego.

Jeżeli podejrzewamy, że mogło dojść do neuroinfekcji, powinniśmy wykonać badanie ogólne pobranego podczas punkcji płynu mózgowo-rdzeniowego. Czasem konieczne jest przeprowadzenie tomografii komputerowej głowy bądź rezonansu magnetycznego mózgu.

Katatonia – leczenie

Leczenie katatonii powinno być prowadzone w szpitalu. W zależności od stopnia ciężkości i procedur, które muszą być przeprowadzone, terapia pacjenta odbywa się w oddziale psychiatrycznym bądź oddziale chorób somatycznych.

Czasem niezbędne jest podanie benzodiazepin i/lub leków przeciwpsychotycznych. Ważne jest także zapewnienie pacjentowi bezpieczeństwa (czasem konieczne jest jego unieruchomienie) oraz odpowiedniej opieki, a także pielęgnacji.

Ostra śmiertelna katatonia – rokowanie

Szczególną postacią zaburzeń tego typu jest zespół objawów nazywany ostrą śmiertelną katatonią. Przyczyna w tym przypadku nie została poznana. Choroba może wystąpić w przebiegu: guzów mózgu, zaburzeń naczyniowych ośrodkowego układu nerwowego, po urazach głowy, w przebiegu zapalenia mózgu i innych chorób infekcyjnych, zaburzeń metabolicznych, zatruć oraz w związku z nadwrażliwością na leki psychotropowe.

Do charakterystycznych objawów ostrej śmiertelnej katatonii należą: narastające pobudzenie ruchowe oraz lęk. Następnie dochodzą zaburzenia świadomości, łącznie z halucynacjami, oraz rozkojarzenie myślenia, podwyższona temperatura ciała oraz zaburzenia krążenia. Wszystkie wymienione wyżej objawy prowadzą w konsekwencji do zaburzeń elektrolitowych, odwodnienia, wyniszczenia i zgonu pacjenta. Rokowanie w tym przypadku jest złe.

Bibliografia:

• Bilikiewicz A., Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2015.
• Pużyński S., Leksykon psychiatrii. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1993.
• Bilikiewicz A., Psychiatria kliniczna. Wydawnictwo Urban & Partner, Wrocław 2002.