Gaslighting (psychologiczna manipulacja) – czym jest?

Gaslighting – co to jest?

Choć tego typu przemoc emocjonalna nie jest niczym nowym, termin „gaslighting” dopiero niedawno został wprowadzony do naukowego słownika Cambridge Dictionary². Oznacza on „oszukiwanie lub kontrolowanie drugiej osoby, które sprawia, że wspomnienia tej osoby wydają się fałszywe; sugerowanie tej osobie, że może być ona psychicznie chora”.

Termin „gaslighting” powstał w nawiązaniu do sztuki „Gas Light” z 1938 roku. Przedstawia ona toksyczny związek, a dokładniej – historię mężczyzny, który pragnie przejąć kontrolę nad spadkiem należącym do żony. Aby osiągnąć swój cel, wykorzystuje różnego rodzaju socjotechniki, mające sprawić, że kobieta zacznie tracić kontakt z rzeczywistością i wierzyć, że jest chora psychicznie. Tytuł sztuki odnosi się do jednego z podstępów mężczyzny – mianowicie regularnie przyciemnia on światła gazowe w sypialni żony, podkreślając, że zmiany oświetlenia następują jedynie w jej umyśle¹.

Czy gaslighting jest karalny? W polskim kodeksie karnym taki termin się nie pojawia. Należy jednak pamiętać, że taka psychologiczna manipulacja to przemoc psychiczna, która już jak najbardziej może podlegać karze.

Na czym polega gaslighting?

Gaslighting to specyficzna, wyrafinowana przemoc emocjonalna. Opiera się ona na manipulacji, czyli wykorzystywaniu różnych socjotechnik – wszystko po to, aby ofiara stała się coraz bardziej zdezorientowana i coraz mniej pewna swojego zdrowia psychicznego.

Takie znęcanie się prowadzi do wykształcenia się u ofiary poczucia bezradności, znacznego spadku samooceny i wiary w siebie, a także do kwestionowania słuszności własnych myśli, opinii i wspomnień. W efekcie niezwykle łatwo można przejąć nad nią kontrolę¹.

Psychologiczna manipulacja – jakie techniki stosują sprawcy gaslightingu?

Gaslighting to cały wachlarz zachowań, które mogą mieć różne nasilenie. Przede wszystkim wymienia się następujące techniki manipulacji³:

• manipulowanie ofiarą gaslightingu poprzez okazywanie troski, przyjaźni i zrozumienia na przemian z napadami wściekłości;
• chowanie przedmiotów należących do ofiary albo zmienianie miejsca ich położenia (po tym fakcie sprawcy gaslightingu oczywiście zaprzeczają, że przemieścili lub schowali dany przedmiot, co wywołuje konsternację u ofiary);
• stosowanie przemocy fizycznej;
• zaprzeczanie słowom ofiary;
• oskarżanie ofiary o kłamstwa;
• sugerowanie ofierze, że jest szalona;
• wmawianie ofierze różnych stanów emocjonalnych i myśli;
• podważanie uczuć ofiary;
• podkreślanie wad drugiej osoby;
• wyolbrzymianie emocjonalnych reakcji ofiary, traktowanie ich jako dowód jej niezrównoważenia psychicznego;
• izolowanie ofiary, odsuwanie jej od osób bliskich – rodziny i znajomych;
• podejmowanie działań mających na celu skłócenie ofiary z innymi;
• przedstawianie się w roli przyjaciela, opiekuna ofiary;
• obrażanie się bez powodu, manipulacja poprzez grożenie odejściem.

W niektórych przypadkach sprawcy gaslightingu są w pełni świadomi swoich działań i czerpią satysfakcję z posiadania władzy nad drugim człowiekiem, obserwowania jego strachu i dezorientacji. O wiele częściej jednak gaslighting przybiera delikatniejsze formy, a sprawca może nawet nie do końca zdawać sobie sprawę z tego, że to, co robi, to przemoc psychiczna. Przykładami takich mniej groźnych, nieuświadamianych zachowań wchodzących w zakres gaslightingu są: podkreślanie wad drugiej osoby, obrażanie się czy podważanie jej uczuć.

Gaslighting w związku

Gaslighting to taktyka, która zazwyczaj stosowana jest w bliskich, intymnych relacjach. Jak rozpoznać taki toksyczny związek? Oto najczęstsze i najbardziej niepokojące sygnały⁴.

• Opowiadanie rażących kłamstw

Kłamstwa te wypowiadane są z poważną, sugerującą prawdomówność miną, a nawet troską. Wobec ich rażącego charakteru, ofiara manipulacji czuje się niestabilnie, traci pewność siebie i przestaje wierzyć w swoją dobrą kondycję psychiczną czy pamięć.

• Celowanie w „czułe punkty” ofiary

Sprawcy gaslightingu wiedzą, co jest szczególnie ważne dla ich bliskich i wykorzystują tę wiedzę w swoich manipulacyjnych komunikatach. Przykłady takiej słownej amunicji to: „Nie powinnaś mieć dzieci, tylko na nie krzyczysz”, „Byłabyś w porządku, gdyby nie to, że…” (i tutaj długa lista wad).

• Niepokrywanie się czynów i słów

Ofiary gaslightingu często podkreślają, że czyny i słowa sprawców nie pokrywają się. Taka osoba jest bardzo miła i życzliwa, może np. mówić: „Będę twoim wsparciem”, „Zawsze możesz na mnie liczyć”, by później zachowywać się w sposób zupełnie przeczący tym komunikatom.

To też może Cię zainteresować: Czym jest toksyczna przyjaźń?

• Projekcja

Projekcja to przypisywanie własnych cech, zachowań i uczuć innym osobom. Sprawcy gaslightingu bardzo często stosują ten zabieg. Mogą na przykład oszukiwać innych, jednocześnie ciągle oskarżając ich o oszukiwanie. Projekcję stosują np. chorobliwie zazdrośni partnerzy, którzy sami wchodzą w związki intymne z innymi ludźmi.

• Nakłanianie innych przeciwko bliskiej osobie

Ofiary gaslightingu mogą czuć się zdezorientowane z powodu stopniowego, odmiennego traktowania ich przez innych (wychładzanie się relacji, odmawianie spotkań itd.). Jest to wynik subtelnych działań sprawcy, mających na celu izolację ofiary.

• Sugerowanie chorób psychicznych

Ta specyficzna przemoc emocjonalna objawia się również ciągłym sugerowaniem niestabilności psychicznej. Przejawia się to komunikatami, takimi jak: „Zachowujesz się jak szalona”, „Czy zdajesz sobie sprawę, że twoje zachowanie nie jest normalne?”, „Zastanów się nad pójściem do psychiatry. Na lekach czułabyś się lepiej”.

Gaslighting w pracy

Oczywiście tego typu przemoc psychiczna może występować również w innych środowiskach – na przykład w miejscu pracy. Oto środki stosowane w gaslightingu, wybierane przez współpracowników albo przełożonych.

• Wprowadzenie ofiary w błąd – po to, aby niewłaściwie wykonała swoje obowiązki, a następnie poniosła tego konsekwencje.
• Tłamszenie kontrargumentów ofiary, zmienianie tematu, gdy ofiara ma rację w dyskusji, odwracanie „kota ogonem”.
• Dyskredytowanie – podkreślanie braku kompetencji ofiary, zarzucanie jej błędów (często nieistniejących).
• Usilne odwracanie uwagi ofiary w sytuacjach, w których próbuje ona przedstawić swoje argumenty, co powoduje wytrącenie jej z równowagi.
• Ciągłe powstawanie „dziwnych” sytuacji i zdarzeń – sprawcy gaslightingu mogą posłużyć się prostymi metodami manipulacji, czyli np. otwierać biuro, które wcześniej zamknęła na klucz druga osoba, robić bałagan w miejscach, gdzie jest porządek (i za które odpowiada druga osoba), chować korespondencję itd.

Jak się bronić przed psychologiczną manipulacją?

Ofiary gaslightingu często odczuwają zwątpienie w siebie, wiecznie zastanawiają się, czy nie przesadzają, mają potrzebę ciągłego przepraszania, tracą pewność siebie, ciągle czują się nieszczęśliwe i zaczynają bardzo poważnie wątpić w swoje zdrowie psychiczne. Jak to zakończyć?

Pierwszy krok to zorientowanie się, że to, co odczuwa dana osoba, to przemoc emocjonalna. Nie każdy potrafi rozpoznać ją samodzielnie, warto więc skorzystać z pomocy psychologa lub psychoterapeuty. Kolejny etap to uwolnienie się od osoby stosujących tę formę przemocy i wzmocnienie swojej pewności siebie oraz powrót do psychicznej formy przy regularnym wsparciu specjalisty.