Zespół przewlekłego zmęczenia – przyczyny, objawy, leczenie

Czym jest zespół przewlekłego zmęczenia?

Zespół przewlekłego zmęczenia (ang. CFS – chronic fatigue syndrome, syndrom przewlekłego zmęczenia lub zespół chronicznego zmęczenia) jest zaburzeniem mogącym dotyczyć wielu osób, często jednak bywa nierozpoznawany. Pojawia się zazwyczaj po 40. roku życia, blisko 2 razy częściej u kobiet i objawia przewlekłym uczuciem zmęczenia. Trwa ono co najmniej sześć miesięcy oraz towarzyszą mu inne dolegliwości.

Zespół chronicznego zmęczenia może prowadzić do zaburzeń emocjonalnych i psychicznych, a dotknięci nim chorzy są częściej narażeni na utratę pracy oraz na gorsze codzienne funkcjonowanie niż zdrowe osoby z ich otoczenia. Rozpoznanie zespołu przewlekłego zmęczenia wymaga wykluczenia schorzeń przebiegających w podobny sposób.

Zespół przewlekłego zmęczenia – objawy

Rozpoznanie zespołu przewlekłego zmęczenia opiera się na występowaniu charakterystycznych objawów, z jakimi zgłasza się pacjent. Głównym problemem, wymienianym przez chorych z CFS, jest uczucie znacznego zmęczenia, które trwa dłużej niż 6 miesięcy, uniemożliwia wykonywanie podstawowych czynności, wpływa na pogorszenie nastroju oraz ujawnia problemy ze snem.

Uczuciu zmęczenia towarzyszą różne dolegliwości. Do objawów zespołu przewlekłego zmęczenia zaliczamy:

• bóle głowy inny niż zwykle, pojawiający się w określonej lokalizacji, o szczególnym przebiegu i stopniu nasilenia;
• bóle dotyczące wielu stawów (np. kolanowych, łokciowych, biodrowych, międzypaliczkowych), bez obrzęków oraz rumienia;
• bóle mięśni;
• złe samopoczucie pojawiające się po wysiłku fizycznym i trwające dłużej niż 24 godziny;
• znaczne pogorszenie pamięci krótkotrwałej lub zaburzenia koncentracji;
• ból gardła;
• zaburzenia snu (sen, który nie daje poczucia wypoczynku);
• bolesność węzłów chłonnych;
• zaburzenia miesiączkowania u kobiet, niepłodność u obu płci;
• bóle brzucha, zaburzenia trawienia, częste biegunki lub zaparcia.

Stwierdzenie przynajmniej czterech z powyższych objawów oraz wspomnianego uczucia wyczerpania upoważnia do rozpoznania zespołu przewlekłego zmęczenia.

Chroniczne zmęczenie – jak rozpoznać?

Za uczucie przewlekłego zmęczenia może być odpowiedzialnych wiele chorób. Przed postawieniem diagnozy należy zatem wykluczyć takie schorzenia, jak:

• choroby endokrynologiczne (choroba Addisona, niewydolność nadnerczy, choroba i zespół Cushinga, cukrzyca, nadczynność i niedoczynność tarczycy);
• niedokrwistość;
• choroby zakaźne (przewlekłe wirusowe zapalenia wątroby, zakażenie wirusem HIV, borelioza, gruźlica);
• choroby neurologiczne (otępienie, stwardnienie rozsiane, narkolepsja, choroba Parkinsona);
• choroby psychiczne (choroba afektywna dwubiegunowa, zaburzenia odżywiania, nasilona depresja, schizofrenia, zaburzenia somatoformiczne, uzależnienie od używek lub substancji psychoaktywnych);
• choroby reumatologiczne (zapalenie wielomięśniowe, fibromialgia, zapalenie wielomięśniowe, reumatoidalne zapalenie stawów, toczeń rumieniowaty układowy, zespół Sjögrena, polimialgia reumatyczna);
• inne (celiakia, niewydolność serca, zatrucie metalami ciężkimi, działania niepożądane leków, bezdech senny, niedobór witamin).

Szczególną ostrożność u pacjentów, u których podejrzewa się zespół przewlekłego zmęczenia, należy zachować w przypadku pojawienia się takich dolegliwości, jak:

• ból w klatce piersiowej, który może być objawem chorób serca;
• zaburzenia mowy, czucia, oczopląs, osłabienie siły mięśniowej lub niedowłady (symptomy zmian ogniskowych w obrębie mózgowia);
• ból stawów, wraz z ich obrzmieniem i zaczerwienieniem, mogący odpowiadać chorobom reumatycznym o podłożu autoimmunologicznym (np. RZS czy toczeń rumieniowaty układowy);
• utrata masy ciała i powiększenie węzłów chłonnych, sugerujące obecność choroby nowotworowej;
• skrócenie oddechu występujące często w chorobach płuc.

Złe samopoczucie i przewlekłe zmęczenie zawsze wymaga przeprowadzenia diagnostyki różnicowej. Konieczne są badania obrazowe i laboratoryjne, które umożliwiają wykluczenie wymienionych wyżej schorzeń objawiających się przewlekłym zmęczeniem. W pierwszej kolejności należy przeprowadzić testy psychiatryczne, aby wykluczyć depresję. Następnie wykonuje się podstawowe badania: morfologię, jonogram, oznaczenie poziomu glukozy i hormonów tarczycy, tak zwane próby wątrobowe, oznacza się poziom kreatyniny oraz parametry stanu zapalnego. Czasem konieczne jest wykonanie diagnostyki obrazowej

Przyczyny zespołu przewlekłego zmęczenia

Do tej pory, mimo wielu badań, badaczom nie udało się jednoznacznie określić przyczyny wystąpienia CFS. Prawdopodobnie podłoże zespołu przewlekłego zmęczenia jest wieloczynnikowe, nie można wykluczyć również wpływu innych chorób współistniejących, w tym psychicznych (np. depresji u pacjentów z zespołem chronicznego zmęczenia).

Wśród możliwych koncepcji wystąpienia objawów zespołu wymienia się:

• zaburzenia w obrębie układu odpornościowego (powiązanie symptomów choroby z przebyciem infekcji wirusowej, np. wirusem Epsteina-Barr, który powoduje mononukleozę zakaźną);
• tło genetyczne (szczególną rolę przypisuje się mutacji kilku genów odpowiedzialnych za metabolizm powysiłkowy oraz odporność na zakażenia);
• czynniki psychologiczne (związek z depresją, urazem psychicznym w dzieciństwie);
• upośledzoną czynność kory nadnerczy;
• zaburzenia w rytmie okołodobowym;
• niski stosunek nienasyconych kwasów tłuszczowych omega-3 do omega-6;
• niskie stężenia cynku (u pacjentów z objawami zespołu CFS suplementacja cynku nie przynosiła jednak korzyści).

Zespół przewlekłego zmęczenia – leczenie

Leczenie zespołu przewlekłego zmęczenia powinno być oparte, w pierwszej kolejności, na łagodzeniu objawów chorób współistniejących. Należy opanować problemy ze snem, włączyć terapię przeciwbólową, stosować leki przeciwdepresyjne. Chorzy z zespołem przewlekłego zmęczenia powinni odpoczywać tylko wtedy, kiedy jest to konieczne oraz praktykować techniki relaksacyjne (np. masaż, słuchanie przyjemnej muzyki, kąpiel). Takie postępowanie może być pomocne, lecz nie gwarantuje ustąpienia objawów choroby.

W leczeniu zespołu przewlekłego zmęczenia polecane są opisane poniżej metody.

• Terapia poznawczo-behawioralna. Badania na dorosłych i młodzieży szkolnej z zespołem CFS potwierdziły pozytywny wpływ tej techniki na poziom zmęczenia, powysiłkowego wyczerpania oraz wykazały zmniejszenie lęku oraz poprawę ich codziennego funkcjonowania. Terapia poznawczo-behawioralna powinna być zindywidualizowana. Wymaga zaangażowania nie tylko ze strony psychoterapeuty, ale i samego chorego. Metoda ta polega na podkreśleniu roli myślenia chorego, które wpływa na sposób jego postępowania. Rolą psychoterapeuty jest uświadomienie pacjentowi, jak jego zachowania wpływają na rozwój uczucia zmęczenia. Wymaga to poświęcenia i odpowiedniej ilości czasu, aby takie praktyki okazały się skuteczne.
• Stopniowe ćwiczenia fizyczne. Polegają na stopniowym zwiększaniu aktywności fizycznej chorego w celu poprawy jego codziennego funkcjonowania oraz wyeliminowania uczucia zmęczenia. Postępowanie takie jest polecane razem z terapią poznawczo-behawioralną. Nie przyniosło jednak spodziewanego efektu u chorych z zespołem przewlekłego zmęczenia na tle depresji. Stopniowe ćwiczenia fizyczne polegają na kontrolowanym zwiększaniu aktywności fizycznej chorego, począwszy od spacerów, a skończywszy na prostych ćwiczeniach gimnastycznych wykonywanych 5 razy w tygodniu po 30 minut pod okiem fizjoterapeuty. Korzyści płynące ze stopniowych ćwiczeń fizycznych nie polegają na zwiększeniu ogólnej wydolności organizmu, unika się bowiem nadmiernego wysiłku wywołującego uczucie zmęczenia. Podobnie jak w przypadku terapii poznawczo-behawioralnej, metodzie tej trzeba poświęcić odpowiednią ilość czasu, by przyniosła spodziewany efekt.

W zespole chronicznego zmęczenia podstawę leczenia stanowią farmaceutyki likwidujące poszczególne objawy. Lekarze stosują zwykle leki o działaniu przeciwbólowym i przeciwzapalnym, przy objawach obniżonego nastroju lub nerwicy zastosowanie mają leki przeciwdepresyjne i stabilizujące nastrój. Rzadziej stosuje się środki stymulujące układ odpornościowy. W sytuacjach stresowych można skorzystać z ziołowych leków na receptę, które koją nerwy i uspokajają.

Pamiętać należy jednak, że obok farmaceutyków podstawową formą leczenia jest psychoterapia i zmiana stylu życia. Nierzadko spektakularne efekty przynosi zmiana postawy, trening personalny i nauka technik relaksacyjnych. Pacjentom zaleca się odpoczynek, regularny tryb życia i zajęcia sportowe. Ważne jest wsparcie bliskich osób i motywacja pacjenta. Alternatywą są specjalne grupy wsparcia lub terapia z psychologiem.

Uczucie przewlekłego zmęczenia – jak sobie radzić?

Czasem w życiu zdarzają się okresy, w których dopada nas ciągłe uczucie zmęczenia i braku energii. Nie musi to wcale oznaczać poważnej choroby, a jedynie chwilowe załamanie równowagi organizmu w odpowiedzi np. na stres, nadmiar obowiązków czy chwilowe trudności w życiu prywatnym. Warto zmierzyć się w takiej sytuacji z problemem i zadbać o siebie. Może to właśnie te 5 minut poświęcone dla własnego zdrowia okażą się najważniejsze w całym życiu.

• Przede wszystkim należy zadbać o odpoczynek – zarówno psychiczny (urlop w pracy) jak i fizyczny (wysiłek o umiarkowanym natężeniu). Ruch powinien przynosić relaks, kiedy pojawia się fizyczne zmęczenie należy go przerwać. Dobrą propozycją są spacery, wycieczki rowerowe, basen, gimnastyka – także joga czy tai chi.
• Organizmowi potrzebna jest odpowiednia ilość światła słonecznego niezbędnego do produkcji witaminy D, której niedobory najczęściej zdarzają się w okresie jesienno-zimowym.
• Ważne miejsce zajmuje zdrowa dieta. Świeże owoce i warzywa, ryby czy produkty pełnoziarniste uzupełnią witaminy i minerały. Jeśli chodzi o suplementy diety – warto stosować preparaty magnezu i witamin z grupy B. Bardzo ważna jest regularność posiłków, często osoby żyjące w stresie zapominają o śniadaniu i jedzą jeden posiłek dziennie do syta, w międzyczasie pijąc tylko kawę, lub co gorsza, odżywiają się w restauracjach typu fast food. Pamiętać należy także, że przygotowywanie posiłków i jedzenie powinno być przyjemnością.
• Odpowiednie nawodnienie, które pozwali oczyścić organizm z toksyn i produktów przemiany materii. Zaleca się wypijanie około 2 litrów niegazowanej wody mineralnej.

współpraca: lek. Sylwia Jastrzębowska