Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) – przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie, powikłania

Czym jest anoreksja?

Anoreksja (z grec. anorexia nervosa, gdzie an oznacza „brak, pozbawienie”, a orexis –„apetyt”) jest zaburzeniem psychicznym, określanym również jako jadłowstręt psychiczny. Choroba polega na obsesyjnym dążeniu do znaczącego spadku masy ciała, któremu towarzyszy paniczny lęk przed przytyciem. To zaburzenie odżywiania znacznie częściej dotyka kobiet.

Według ICD ( Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób), aby rozpoznać jadłowstręt psychiczny, muszą być spełnione wszystkie poniższe kryteria:

• dążenie do uzyskania jak najmniejszej masy ciała i chęć utrzymania niskiej wagi – towarzyszy temu lęk przed przytyciem i unikanie sytuacji, które mogą sprzyjać tyciu, takich jak spożywania kalorycznych posiłków, a ponadto stosowanie wyczerpujących ćwiczeń fizycznych, przyjmowanie środków przeczyszczających i moczopędnych oraz środków hamujących apetyt;
• zmniejszenie masy ciała o co najmniej 15 % poniżej oczekiwanej dla danego wieku i wzrostu. Innym kryterium jest zmniejszenie BMI (body mass index) poniżej 17,5;
• zaburzenie obrazu własnego ciała – mimo znacznego nieraz wychudzenia, chory postrzega siebie jako osobę grubą, brzydką i nie wartą niczyjej uwagi. Myślenie o swojej „otyłości” zajmuje chorej osobie większość czasu, przyjmując formę obsesji;
• zaburzenia hormonalne – które u kobiet przejawiają się zaburzeniem miesiączkowania (brakiem miesiączki), a u mężczyzn spadkiem libido i zaburzeniami potencji. Występują także zaburzenia wydzielania hormonu wzrostu, hormonów kory nadnerczy oraz hormonów tarczycy;
• zaburzenia nie spełniają kryteriów bulimii psychicznej.

Typy anoreksji

Podstawową cechą anoreksji jest zorganizowanie całego życia wokół jednego celu, jakim jest utrata wagi i zapobieganie za wszelką cenę nawet minimalnemu przytyciu – odmowa jedzenia prowadzi do skrajnego wychudzenia i wyniszczenia organizmu. Jednocześnie osoba chora na anoreksję żywi nieustające przekonanie, że jej ciało nie wygląda jak należy, a jego waga jest ciągle zbyt duża (zaburzenia wizerunku własnego ciała).

Wyróżniamy dwa typy anoreksji:

• anoreksję restrykcyjną. Chory dąży do utraty masy ciała poprzez maksymalne ograniczenie przyjmowanych pokarmów i stosowanie środków, które powodują zmniejszenie ilości tkanki tłuszczowej. Do tego dochodzą intensywne ćwiczenia fizyczne;
• anoreksję bulimiczną. Przejawia się napadami impulsywnego objadania się, a następnie wymiotowaniem i stosowaniem preparatów przeczyszczających.

Przyczyny anoreksji

Co stoi za obsesyjną potrzebą redukcji masy ciała? Dokładna przyczyna anoreksji nie została jak dotąd poznana. Możemy natomiast wyróżnić kilka czynników ryzyka, które predysponują do wystąpienia jadłowstrętu psychicznego:

• kontekst kulturowy. Bezustannie jesteśmy bombardowani przekazami medialnymi, które promują szczupłą sylwetkę. Presja dotycząca odchudzania się oraz piętnowanie otyłości może doprowadzić do rozwoju anoreksji u niektórych osób. Należy podkreślić, że jadłowstręt psychiczny występuje przede wszystkim w krajach zachodnich lub takich, które otworzyły się na zachodnie wpływy. Pojedyncza krytyczna uwaga, że dziewczyna wygląda „za grubo”, może stać się traumą, której nie sposób sprostać;
• predyspozycje osobowościowe. Perfekcjoniści, osoby przesadnie ambitne lub z zaniżoną oceną są bardziej narażone na wystąpienie anoreksji. Wśród predyspozycji osobowościowych wymienia się też lęk przed dorastaniem, rozwijającą się seksualnością oraz kobiecością;
• czynniki rodzinne. Obecność w rodzinie depresji, zaburzeń jedzenia i innych problemów psychiatrycznych zwiększa ryzyko wystąpienia anoreksji. Za wysokie prawdopodobne uważa się zaburzenia związane z wydzielaniem serotoniny, neuroprzekaźnika, od którego zależą emocje, myślenie i zachowanie;
• przebyte traumy. Bardzo często ludzka psychika nie jest w stanie poradzić sobie z przykrymi doświadczeniami, takimi jak wypadek, przemoc domowa czy gwałt. W rezultacie tych stresogennych sytuacji mogą wykształcić się kompulsywne zachowania, przy pomocy których umysł odwraca uwagę od traumatycznego przeżycia.

Skłonność do jadłowstrętu psychicznego może zostać przekazana przez matkę lub ojca, jednak aby choroba się ujawniła, nie wystarczą predyspozycje genetyczne. Ważną rolę odgrywa tak zwany czynnik spustowy, może to być na przykład negatywny komentarz na temat wyglądu chorego, wyśmiewanie go lub porównywanie się do nieosiągalnych ideałów, które kreują media.

Szczególnie niebezpieczną sytuacją jest nałożenie się czynnika spustowego na traumatyczne wydarzenie życiowe, takie jak: śmierć bliskiej osoby, rozwód rodziców, rozstanie z partnerem. Negatywne emocje są wtedy potęgowane, co sprzyja ujawnieniu się choroby.

Wykazano, że do anoreksji predysponuje określony model rodziny z dominującą matką i cichym, wycofanym z życia rodzinnego ojcem. Dziecko jest poddawane ciągłej presji, samo stawia sobie wysoko poprzeczkę, aby sprostać oczekiwaniom rodziców. Równocześnie w takiej rodzinie występuje trudność z nawiązaniem rozmowy i rozwiązywaniem problemów.

Fazy anoreksji

Przebieg anoreksji możemy podzielić na trzy fazy.

• Pierwsza faza polega na świadomej walce z głodem. Osoba chora modyfikuje dietę, ogranicza ilość spożywanych węglowodanów i tłuszczów.
• W drugiej fazie uczucie głodu przestaje być dokuczliwe. Waga chorego spada, pojawia się euforia, poczucie władzy i panowania nad własnym ciałem. Chory jednocześnie zaczyna obawiać się, czy nie je za dużo. Wzmacnia działanie głodówki preparatami przeczyszczającymi oraz intensywnymi ćwiczeniami fizycznymi.
• W trzeciej fazie głód nie jest odczuwalny i następuje całkowita utrata apetytu oraz dalszy spadek masy ciała. W miejsce wcześniejszej euforii pojawia się paniczny lęk o przytycie. Osoba cierpiąca na anoreksję nie zdaje sobie sprawy, że jest chora.

Choć na anoreksję cierpią w większości dziewczyny i kobiety, zaburzenie to współcześnie dotyka również sporej grupy chłopców i mężczyzn.

Jak przebiega jadłowstręt psychiczny?

Początkowo jadłowstręt psychiczny przebiega skrycie. Chora osoba stara się ukryć swoją niechęć do jedzenia, unika posiłków z domownikami, tłumacząc się na przykład tym, że już jadła na mieście. Spadek masy ciała powoduje chwilową poprawę nastroju, zadowolenie z osiągniętego celu. Jednak po pewnym czasie przestaje to już wystarczać i chory narzuca sobie coraz bardziej restrykcyjną dietę. Całkowicie traci obiektywne spojrzenie, nie dostrzegając tego, że poprzez ciągłe odchudzanie zagraża swojemu zdrowiu i życiu.

Często pojawiają się zaburzenia nastroju, depresja. Jest to spowodowanie ciągłym poczuciem niedoskonałości, ale także zmianami w działaniu neuroprzekaźników, wywołanymi przez niedożywienie.

Objawy anoreksji

Osoba chorująca na anoreksję nigdy nie przyzna, że choruje na tę chorobę (przynajmniej dopóki nie rozpocznie psychoterapii). Próby przekonywania, że sytuacja jest niebezpieczna, namawianie do zjadania większych ilości pokarmów albo do podjęcia leczenia – zwykle spotykają się z protestem.

Chorowanie zawsze wiąże się z występowaniem dwóch objawów anoreksji:

1. Zbyt mała waga ciała – przyjmuje się, że waga ciała, która powoduje, że wskaźnik BMI (wskaźnik masy ciała; wynik dzielenia wagi ciała podanej w kilogramach przez wzrost podany w metrach i podniesiony do kwadratu) wynosi mniej niż 17,5, może świadczyć o anoreksji.

2. Utrata wagi jest celowa, wywoływana i podtrzymywana przez osobę chorą za pomocą:

• restrykcyjnej diety,
• intensywnych ćwiczeń fizycznych,
• używania leków przeczyszczających i moczopędnych,
• stosowania leków hamujących uczucie głodu.

Objawy ze strony układu krążenia

• zaburzenia rytmu serca,
• zanik mięśnia sercowego (zmniejszenie masy mięśnia sercowego),
• niewydolność serca,
• niskie ciśnienie tętnicze (hipotensja),
• ciągłe uczucie zimna.

Objawy ze strony układu pokarmowego

• zaparcia,
• wzdęcia,
• spowolnienie ruchów jelit,
• możliwa niedrożność przewodu pokarmowego.

Objawy ze strony układu nerwowego

• omdlenia,
• apatia,
• problemy z pamięcią,
• zaburzenia koncentracji.

Objawy ze strony układu ruchu

• osłabienie siły mięśniowej,
• zaniki mięśni,
• osteoporoza,
• osteopenia (zmniejszenie gęstości kostnej).

Ponadto w badaniach laboratoryjnych obserwuje się niską liczbę leukocytów, małopłytkowość, anemię oraz zmniejszoną liczbę białka całkowitego.

Zaburzenia odżywiania (anoreksja) – rozpoznanie

Diagnostyka jadłowstrętu psychicznego przeprowadzana jest na podstawie kryteriów Międzynarodowej Klasyfikacji Chorób ICD-10, do których należą:

• utrata masy ciała i spadek wagi o co najmniej 15% poniżej prawidłowej lub oczekiwanej dla danego wzrostu i wieku;
• chory dąży do spadku masy ciała poprzez wyczerpujące ćwiczenia fizyczne, prowokowanie wymiotów, unikanie tuczących pokarmów, stosowanie środków przeczyszczających, stosowanie leków tłumiących łaknienie czy preparatów moczopędnych;
• chory ma zaburzony obraz własnego ciała – postrzega siebie jako osobę otyłą. Pojawia się silna obawa przed przyrostem masy ciała.
• zaburzenia hormonalne, które u kobiet przejawiają się zanikiem miesiączkowania, a u mężczyzn utratą zainteresowań seksualnych i spadkiem potencji. Stwierdza się także zaburzenia wydzielania insuliny, zmiany metabolizmu hormonu tarczycy oraz podniesienie poziomu hormonu wzrostu.

Jeżeli na anoreksję zachoruje dziecko, dochodzi do opóźnienia albo zahamowania dalszego rozwoju: wzrostu i wszystkich zmian, które powinny zachodzić w związku z okresem pokwitania.

Aby maksymalnie zaoszczędzić energię, organizm zwalnia metabolizm, pojawiają się zaparcia i wzdęcia. Skóra traci blask, staje się sucha a włosy wypadają. Z powodu małej ilości tkanki podskórnej chorej osobie jest cały czas zimno, ciężko jest jej się ogrzać, mimo grubej warstwy odzieży i wysokiej temperatury w pomieszczeniu. Pojawia się anemia i zmniejszenie tolerancji wysiłku. W skrajnych przypadkach, z powodu wyniszczenia, jadłowstręt psychiczny prowadzi do śmierci.

Leczenie anoreksji

Sposób leczenia jadłowstrętu psychicznego zależy od stopnia zaawansowania choroby. W przypadku stanu zagrożenia życia konieczne jest leczenie szpitalne (hospitalizacja). Natomiast, jeżeli takiego niebezpieczeństwa nie ma, leczenie odbywa się ambulatoryjnie.

Podstawowym celem leczenia jest wyrównywanie niedoborów żywieniowych oraz przywrócenie prawidłowej masy ciała. Równolegle prowadzona jest intensywna, regularna psychoterapia. W zaburzeniach odżywiania najczęściej stosuje się terapię poznawczo-behawioralną, która polega na tym, aby pacjent zaakceptował siebie takim, jakim jest i nie myślał nieustannie o odchudzaniu. W przypadku młodych pacjentów bardzo duże znaczenie w leczeniu anoreksji ma terapia rodzinna, podczas której rodzina pacjenta dowiaduje się o przyczynach choroby oraz formach pomocy. Ten rodzaj terapii jest także wskazany, gdy stwierdzono, że relacje rodzinne miały wpływ na rozwój choroby.

Czasami w leczeniu anoreksji stosuje się również leczenie farmakologiczne. Farmakoterapia wykorzystywana jest przede wszystkim, gdy u pacjenta zaobserwowano dodatkowe zaburzenia psychiczne, takie jak depresja, lęki, drażliwość.

Anoreksja – powikłania

Anoreksja (jadłowstręt psychiczny) jest bardzo niebezpieczną chorobą. Nieleczona doprowadza do śmierci u co dziesiątej osoby. Głodujący organizm ulega wyniszczeniu – można powiedzieć, że przy braku kalorii dostarczanych z zewnątrz wraz z pożywieniem zjada sam siebie. Początkowo wykorzystywane są zapasy energii zgromadzone w tkance tłuszczowej i mięśniach, ale kiedy ulegną one wyczerpaniu, uszkodzeniu zaczynają ulegać kolejne narządy wewnętrzne. Uszkodzenie mięśnia sercowego prowadzi do poważnych zaburzeń rytmu jego pracy. Uszkodzenie wątroby i nerek powoduje, że w organizmie zaczynają gromadzić się toksyny, zmniejszona gęstość kości podwyższa ryzyko złamań, temperatura ciała spada, pojawiają się zaburzenia hormonalne (zaburzenia endokrynologiczne), które tym bardziej zakłócają funkcjonowanie organizmu.

Nieleczona anoreksja może prowadzić do następujących problemów zdrowotnych:

• niedobory pokarmowe, które wynikają z braku składników odżywczych w diecie,
• spadek odporności,
• pogorszone funkcjonowanie układu nerwowego – senność, problemy z pamięcią, koncentracją,
• problemy ze strony układu pokarmowego – bóle brzucha, refluks żołądkowy, zgaga,
• wahania nastroju, depresja, myśli samobójcze,
• ból przy leżeniu i siadaniu, wynikający z nacisku na podłoże kości, które nie są dostatecznie osłonięte tkanką tłuszczową i mięśniową,
• problemy skórne,
• zaburzenia płodności,
• odwodnienie.

Większość powikłań anoreksji ustępuje, gdy pacjent wraca do normalnego sposobu żywienia i odzyskuje prawidłową wagę. Jednak niektóre uszkodzenia narządów wewnętrznych mogą być nieodwracalne.

Jakie jest rokowanie w jadłowstręcie psychicznym?

W jadłowstręcie psychicznym korzystne rokowniczo są:

• zachorowanie przypadające na okres dojrzewania,
• krótki czas między początkiem choroby a podjęciem leczenia,
• brak konfliktów w rodzinie,
• brak hospitalizacji.

Niekorzystne rokowniczo są natomiast:

• zachorowanie w dzieciństwie lub wieku dorosłym,
• epizody wymiotowania,
• brak wsparcia ze strony rodziny.

„Podłoże anoreksji jest w ogromnym stopniu psychologiczne i osobowościowe”