Kamienie w nerkach – jakie są przyczyny i objawy kamieni nerkowych?

Kamienie w nerkach – czym są, jaki mają skład?

Przyczyny powstawania kamieni nerkowych są bardzo zróżnicowane, podobnie jak różna jest budowa poszczególnych rodzajów kamieni. Postępowanie lecznicze oraz profilaktyka powstawania kamieni w nerce są uzależnione od: mechanizmu powstawania złogu, chemicznej budowy kamienia, czynników ryzyka nawrotu kamicy oraz aktualnego umiejscowienia złogu.

Kamienie nerkowe występują z podobną częstością u kobiet i mężczyzn. Największy odsetek zachorowań przypada na 3. i 4. dekadę życia, ale rozpoznawanie kamieni nerkowych u dzieci czy nastolatków też nie jest rzadkością.

Ogólną zasadą powstawania kamieni nerkowych jest nadmierne wysycenie roztworu – w tym przypadku moczu – substancjami krystalotwórczymi, takimi jak: wapń, sód, szczawiany, cytryniany, moczany czy fosforany. Gdy mocz ulegnie nadmiernemu zagęszczeniu, substancje, których jest w moczu zbyt dużo, ulegają wytrąceniu, tworząc kamienie nerkowe.

Czynnikami sprzyjającymi temu mechanizmowi są np. zbyt małe spożywanie płynów (szczególnie w godzinach nocnych) lub przeszkoda utrudniająca wydalenie całej porcji moczu – dla przykładu – rozrost gruczołu krokowego u mężczyzn.

Dodatkowymi czynnikami sprzyjającymi tworzeniu kamieni w nerce są: zmiana pH moczu czy uszkodzenia nabłonka dróg moczowych, co ułatwia przyleganie kamieni w tych miejscach. Czynniki te najczęściej są obecne podczas zakażenia układu moczowego.

To też może Cię zainteresować: pH moczu – co oznacza zasadowy i kwaśny odczyn moczu?

Jakie choroby są przyczyną kamieni w nerkach?

Nie można zapominać również o szeregu czynników ryzyka rozwoju kamieni w nerce, które nie dotyczą bezpośrednio układu moczowego. Niektóre dodatkowe czynniki sprzyjające rozwojowi kamieni nerkowych to:

• kamica moczowa występująca w rodzinie,
• niektóre schorzenia endokrynologiczne (np. nadczynność przytarczyc),
• choroby nowotworowe (np. szpiczak mnogi, białaczka) lub przerzutowanie do układu kostnego,
• osteoporoza oraz choroba zwyrodnieniowa stawów,
• długotrwałe unieruchomienie,
• choroby zapalne jelit.

Obok wielu czynników ryzyka tworzenia kamieni w nerce istnieją też takie, które chronią przed ich tworzeniem. Czynniki te nazywane są inhibitorami krystalizacji. Ich odpowiednie stężenie w moczu zmniejsza ryzyko powstania złogu. Najważniejszym z nich jest magnez, a obok niego także: cytryniany, białka obecne fizjologicznie w układzie moczowym oraz glikozaminoglikany.

Najczęściej występującymi złogami w nerkach są kamienie szczawianowo-wapniowe i fosforanowo-wapniowe. Rzadziej składają się natomiast z fosforanu magnezowo-amonowego, cystyny czy kwasu moczowego.

Jakie są objawy kamieni nerkowych?

Kamienie w nerkach mogą przez wiele lat nie dawać żadnych objawów. W takiej sytuacji rozpoznanie jest zwykle przypadkowe, np. w czasie wykonywania USG jamy brzusznej czy RTG przeglądowego jamy brzusznej z zupełnie innego powodu.

W większości przypadków nawet wieloletnia bezobjawowa kamica układu moczowego w pewnym momencie przejdzie w postać objawową, czyli ostry atak kolki nerkowej.

• Najbardziej charakterystycznym objawem ataku kolki nerkowej jest silny ból w okolicy lędźwiowej. Ból ma charakter kolkowy, a więc nie przebiega w sposób ciągły – tzn. występują okresy bardzo silnego bólu w dole pleców, po których następują krótkie okresy bezbólowe. Taka charakterystyka bólu związana jest z przechodzeniem kamienia przez wąski moczowód, którego mięśniówka okresowo kurczy się i rozkurcza.
• Drugą ważną cechą bólu w kolce nerkowej jest jego promieniowanie. Najbardziej typową lokalizacją promieniowania jest pachwina, okolica spojenia łonowego, często także okolica zewnętrznych narządów płciowych i wewnętrzna powierzchnia uda. Bólowi towarzyszy zwiększone napięcie mięśni w okolicy lędźwiowej po stronie bólu.
• Kolejnym bardzo typowym objawem kolki nerkowej jest zaburzenie mikcji. Oddawanie moczu jest bolesne, niewielkimi porcjami. Często pojawia się krew w moczu.
• Dodatkowo często występują nudności i wymioty, niemożność utrzymania przez dłuższą chwilę jednej pozycji ciała.
• Jeśli dodatkowo podczas ostrego ataku kolki nerkowej wystąpią: gorączka, dreszcze, zaburzenia świadomości, wskazuje to na niebezpieczne powikłanie, jakim jest ostre odmiedniczkowe zapalenie nerek. Wymaga ono pilnej hospitalizacji i włączenia do leczenia antybiotyku oraz – często – zabiegowego odprowadzenia zalegającego moczu.

Kamienie na nerkach – jakie badania wykonać?

W przypadku ataku kolki nerkowej rozpoznanie stawiane jest na podstawie typowego dla kolki charakteru i lokalizacji bólu. Badaniami dodatkowymi są: USG jamy brzusznej, RTG przeglądowe jamy brzusznej, a także TK bez środka cieniującego. W badaniu ogólnym moczu można stwierdzić krwinkomocz lub krwiomocz.

Po ustąpieniu ostrego bólu (mniej więcej po 2–3 miesiącach) należy wykonać szczegółowe badania moczu, m.in. dobową zbiórkę moczu w kierunku wydalania krystaloidów oraz badania z krwi, oznaczając stężenia poszczególnych jonów wraz z gazometrią.

W przypadku podejrzenia wtórnej postaci kamicy, np. w przebiegu zaburzeń endokrynologicznych czy choroby nowotworowej, diagnostyka powinna być poszerzona w jej kierunku.

W przypadku uzyskania złogu nerkowego powinien on być poddany szczegółowej analizie składu chemicznego.

Jakie są sposoby na kamienie nerkowe?

Ogólne zasady postępowania w przypadku obecności kamieni w nerce to:

• prawidłowe nawodnienie,
• przynajmniej 2 litry płynów w ciągu doby (nie zapominając o godzinach wieczornych),
• dieta z ograniczeniem białka zwierzęcego,
• unikanie i szybkie leczenie zakażeń układu moczowego.

W zależności od składu chemicznego kamienia (wapń, szczawiany, fosforany, cytryniany, moczany, struwit) należy zastosować odpowiednią dietę, np. ograniczyć spożywanie nabiału, preparatów witaminowych bogatych w witaminę D₃ (w przypadku kamicy wapniowej) czy produktów bogatych w szczawiany, jak: szpinak, szczaw, rabarbar, mocna herbata czy kakao – w kamicy szczawianowej.

Ostry atak kolki nerkowej wymaga kilku równoczesnych działań. Po pierwsze leczenia przeciwbólowego oraz rozkurczowego. Często ból jest na tyle silny, że leki dostępne bez recepty nie są w stanie go uśmierzyć. Wówczas bywa konieczne zastosowanie preparatów opioidowych, które skutecznie redukują ból.

Oprócz farmakoterapii niezwykle istotne jest odpowiednie nawodnienie (powoduje rozrzedzenie moczu) i poszerzenie moczowodu, co ułatwia proces mikcji. Także aktywność ruchowa pozwoli przemieścić kamień do niższych pięter układu moczowego, a tym samym zredukować ból i przyspieszyć ewentualne wydalenie złogu.

Ogólnie przyjmuje się, iż kamienie nerkowe o średnicy do 10 mm bez większych problemów mogą być wydalone z układu moczowego. W leczeniu kamieni nerkowych o znacznych rozmiarach, których samoistne wydalenie jest niemożliwe, a ryzyko związane z uszkodzeniem miąższu nerki jest duże, stosuje się metody inwazyjne.

Zaliczamy do nich przezskórną litotrypsję falami uderzeniowymi (ESWL – potocznie nazywane kruszeniem kamieni), metody endoskopowe, jak nefrolitotrypsja przezskórna (PCNL), czy ureterorenoskopowa litotrypsja (URSL), a także operacje klasyczne (coraz rzadziej wykonywane).