Szok termiczny – co to jest, przyczyny, objawy, pierwsza pomoc, zapobieganie

Szok termiczny – co to jest?

Szok (wstrząs) termiczny (ang. cold shock response) to stan będący następstwem nagłego upośledzenia mechanizmów regulujących ciepłotę ciała człowieka.

Pod pojęciem szoku termicznego kryje się szereg zmian patofizjologicznych, które stanowią zagrażający życiu ciąg przyczynowo-skutkowy, zapoczątkowany kontaktem rozgrzanego organizmu ze znacznie chłodniejszym środowiskiem, najczęściej z zimną wodą. Statystycznie liczba przypadków wstrząsu termicznego wzrasta wraz ze wzrostem temperatury powietrza wiosną i latem, chociaż może mieć miejsce także zimą.

Wstrząs termiczny jest najprawdopodobniej najczęstszą bezpośrednią przyczyną nagłego zatrzymania krążenia związanego z utonięciem w zimnej wodzie. Rozwija się w wyniku kontaktu zimnej wody z rozgrzaną powierzchnią skóry, co stanowi termiczny szok dla organizmu.

Upały i temperatury oscylujące w okolicy 30°C powodują, że do szoku termicznego dochodzi nadzwyczaj często i szybko. Wystarczy bowiem nieprzemyślane, zbyt szybkie wejście do akwenu wodnego mającego niewiele poniżej 18-15°C. Różnica temperatur oraz brak możliwości natychmiastowej adaptacji układu sercowo-naczyniowego w ciągu kilku minut mogą doprowadzić do zatrzymania podstawowych funkcji życiowych.

Przyczyny szoku termicznego

Gwałtowne ochłodzenie rozgrzanego organizmu jest niebezpieczne głównie dlatego, że pociąga za sobą ryzyko wystąpienia ciężkich zaburzeń rytmu serca prowadzących do śmierci. Do kontaktu z zimną wodą może dojść przez przypadek (np. po wypadnięciu z pokładu łodzi lub wywrócenia kajaka), bądź może być efektem nieprzemyślanej zabawy nad wodą (wbieganie do zimnego jeziora, skok do basenu po kilku godzinach opalania).

Warto zaznaczyć, że szok termiczny w zimnej wodzie dotyczy także sytuacji wpadnięcia pod załamująca się taflę lodu zimą.

Wstrząs termiczny w większości odnotowywanych przypadków związany jest z następującymi sytuacjami:

• szok termiczny po opalaniu,
• szok termiczny po solarium,
• szok termiczny po saunie,
• szok termiczny po alkoholu (charakteryzujący się szczególnie wysoką śmiertelnością),
• szok termiczny po intensywnym wysiłku fizycznym.

Czynnikami sprzyjającymi wystąpieniu szoku termicznego są:

• bardzo młody lub starszy wiek osoby,
• przemęczenie i stres,
• zażywanie niektórych leków,
• przewlekłe choroby układu krążenia,
• przewlekłe choroby układu oddechowego.

Nie oznacza to jednak, że szok termiczny nie może wystąpić u młodej i zdrowej osoby.

Szok termiczny – objawy. Jak rozpoznać wstrząs?

Z patofizjologicznego punktu widzenia wstrząs termiczny zachodzi etapami, a utonięcie i „zalanie” płuc połkniętą wodą oraz głęboka hipotermia wbrew pozorom nie są najistotniejszymi czynnikami zagrażającymi życiu osoby znajdującej się w wodzie.

Objawy szoku termicznego zależą od kilku mechanizmów zapoczątkowanych kontaktem z zimną wodą.

1. Naczynia krwionośne skóry pod wpływem ciepła i promieni słonecznych ulegają rozszerzeniu. Dzięki temu procesowi organizm zachowuje zdolność do termoregulacji, która chroni przed wystąpieniem niekontrolowanej hipertermii i udaru cieplnego. Po kontakcie powierzchni skóry z chłodną wodą mięśnie gładkie ścian naczyń krwionośnych gwałtownie się kurczą, czego wynikiem jest zwężenie światła tętniczek i żył. Zwiększony w ten sposób opór obwodowy powoduje wzrost obciążenia wstępnego mięśnia sercowego. Oznacza to, że krew zostaje jednoczasowo „wypchana” z naczyń obwodowych z powrotem do jam serca. Takie objętościowe przeciążenie serca upośledza jego czynność skurczową, a następnie przyczynia się do niedotlenienia mózgu i utraty przytomności. Szok termiczny u dziecka oraz szok termiczny w ciąży zagrażający życiu cechuje się szczególnie wyraźną komponentą sercowo-naczyniową (w ciąży może również powodować zaburzenia krążenia łożyskowego, a nawet śmierć płodu).
2. Innym objawem szoku termicznego są niekontrolowane, odruchowe, nieefektywne wdechy prowadzące do hiperwentylacji i wtórnego zakrztuszenia wodą. Zwiększenie liczby oddechów jest w tym przypadku następstwem pobudzenia mózgowego ośrodka oddechowego przez zimno. Skutki hiperwentylacji są zależne od jej natężenia, czyli ilości i głębokości wykonywanych ruchów oddechowych. Zmniejszenie stężenia dwutlenku węgla we krwi (hipokapnia), wywołane zbyt szybką wymianą gazową w pęcherzykach płucnych, powoduje wzrost pH krwi >7,45 (tzw. zasadowica oddechowa). Zasadowica oddechowa i hipokapnia manifestują się zaburzeniami świadomości, utratą przytomności, parestezjami, drętwieniem lub skurczami mięśni kończyn (objawy tężyczkowe).
3. Po upadku do wody z zanurzeniem głowy (np. szok termiczny po alkoholu w stanie upojenia i ograniczonej świadomości) może dojść do odruchowego skurczu krtani wywołanego wodą przedostającą się do górnych dróg oddechowych. Skurcz ten zamyka drogi oddechowe i powoduje tzw. suche utonięcie. Suche utonięcie przebiega bez obrzęku płuc i pierwotnie bez destrukcji tkanki płucnej. Osoba, która znalazła się w wodzie, nie może wykonać ani wdechu ani wydechu. Dopiero po utracie świadomości i zwiotczeniu wszystkich mięśni woda masywnie napływa do dolnych dróg oddechowych (oskrzela, płuca).

Szok termiczny – pierwsza pomoc

Dobra znajomość pierwszej pomocy przedlekarskiej jest niezbędna, by szybko i poprawnie zareagować na sytuacje obarczone ryzykiem wystąpienia szoku termicznego.

1. Po spostrzeżeniu, że osoba, która właśnie skoczyła lub wbiegła do wody pozostaje zanurzona i nie wypływa na jej powierzchnię, należy niezwłocznie zawiadomić ratownika WOPR strzegącego dany akwen wodny.
2. Jeśli ratownik WOPR jest nieobecny, poprosić innych świadków zdarzenia o pomoc – wyciągnąć poszkodowanego na brzeg (wyłącznie w przypadku, gdy taki manewr nie zagraża bezpieczeństwu osób ratujących!) i skontaktować się ze służbami ratunkowymi (numer 112).
3. Ułożyć poszkodowanego na plecach na twardym podłożu i sprawdzić, czy reaguje na głos, potrząsanie, ból (np. poprzez szczypnięcie w ramię).
4. Udrożnić drogi oddechowe, a następnie sprawdzić oddech. W tym celu kładzie się jedną rękę na czole, a drugą pod brodą poszkodowanego (na jej części kostnej) i delikatnie odchyla się całą głowę do tyłu. Następnie, po przyłożeniu swojego policzka w pobliżu ust ratowanej osoby i zwróceniu wzroku na jej klatkę piersiową, monitorować przez 10 sekund ruchy oddechowe.
5. Jeśli poszkodowany nie oddycha i nie reaguje na ból, należy wykonać 5 oddechów ratunkowych, a następnie przejść do uciskania klatki piersiowej i wentylacji zastępczej w schemacie RKO 30:2 (resuscytacja krążeniowo-oddechowa, czyli 30 uciśnięć, 2 wdechy).
6. RKO należy przerwać tylko wtedy, gdy poszkodowany się poruszy, zacznie samodzielnie oddychać lub gdy na miejsce zdarzenia dotrze zespół ratownictwa medycznego, który przejmie czynności ratunkowe.
7. By zapewnić komfort termiczny i ustabilizowanie temperatury ciała, poszkodowanego wyjętego z wody można przykryć kocem termicznym (folia termiczna powinna znajdować się w każdej apteczce samochodowej).

Jak zapobiec szokowi termicznemu?

Rozsądek jest najlepszym sposobem na uniknięcie wstrząsu termicznego. Szczególnej ostrożności wymagają osoby starsze, obciążone licznymi chorobami internistycznymi, dzieci i kobiety w ciąży, chociaż szok termiczny może dotyczyć również zdrowych, młodych ludzi, zwłaszcza gdy do wypoczynku w upalne dni dołączy się spożywanie alkoholu.

1. Unikać nagłego wbiegania oraz skakania do wody o nieznanej temperaturze, zwłaszcza po opalaniu, przebywaniu w saunie czy solarium
2. Nigdy nie wchodzić do wody po spożywaniu alkoholu! Alkohol, oprócz zaburzenia procesów termoregulacji, powoduje spadek sprawności fizycznej i psychicznej, co predysponuje do upadków i w konsekwencji do utonięć. Należy dbać o prawidłowe nawodnienie organizmu.
3. Przed wejściem do chłodnej wody zaadaptować organizm do zmiany temperatury – powoli schładzać go ochlapywaniem i stopniowym zanurzaniem kolejnych części ciała.
4. Przyjmować doustnie odpowiednią ilość płynów i elektrolitów oraz unikać wielogodzinnego wypoczynku na słońcu (szczególnie między godziną 11 a 15).
5. W najbardziej upalne dni ograniczyć swoją aktywność fizyczną na świeżym powietrzu.
6. Za każdym razem sprawdzać stan techniczny wypożyczanych sprzętów wodnych (kajaków, motorówek).
7. Pamiętać o zakładaniu kamizelek ratunkowych, specjalistycznej odzieży termoizolacyjnej (np. kombinezon neoprenowy do windsurfingu o grubości dostosowanej do temperatury wody).
8. Nigdy nie kąpać się samemu, szczególnie w jeziorach czy rzekach, w których pływanie jest absolutnie zabronione.