Przerzuty nowotworowe

Co to są przerzuty nowotworowe?

Przerzuty nowotworowe (łac. metastases) są ogniskami nowotworowymi, zlokalizowanymi w różnych, czasem nawet odległych miejscach ciała. Zbudowane są z tych samych komórek nowotworowych, co pierwotny guz nowotworowy. Jeśli np. rak prostaty rozprzestrzenił się do kości, jest to przerzutowy rak prostaty, a nie nowotwór kości. W obrazie mikroskopowym komórki nowotworowe guza przerzutowego w niczym nie różnią się od tych, które utworzyły pierwotne ognisko nowotworu.

Posiadają wiele wspólnych cech, takich jak np. te same mutacje genetyczne czy wytwarzanie identycznych białek. Obecność wielu odległych przerzutów jest wynikiem rozsianej choroby nowotworowej. Taki stan znacznie ogranicza wyleczenie, jednak dostępne są metody terapeutyczne dla pacjentów z nowotworami przerzutowymi. Ich podstawowym zadaniem jest kontrola wzrostu nowotworu i łagodzenie objawów choroby. Niekiedy pomagają przedłużyć życie pacjenta.

Przeczytaj również: Ablacja serca – na czym polega, wskazania, bezpieczeństwo

Czy każdy nowotwór daje przerzuty?

Obecność przerzutów stwierdza się u 20–30% chorych z świeżo wykrytą chorobą nowotworową. Zdolność przerzutowania posiadają tylko nowotwory złośliwe. Są to m.in. raki, czerniaki, międzybłoniaki, mięsaki, białaczki, chłoniaki, glejaki czy potworniaki niedojrzałe.

Agresywność poszczególnych typów nowotworów złośliwych zależy m.in. od stopnia ich zróżnicowania oraz wielkości pierwotnego ogniska nowotworowego. Na ogół małe guzy o wysokim stopniu zróżnicowania dają przerzuty rzadziej niż nisko zróżnicowane ogniska nowotworowe o dużych wymiarach. Oczywiście istnieją od tej reguły wyjątki, np. raki podstawnokomórkowe skóry czy pierwotne guzy ośrodkowego układu nerwowego, które cechują się dużą inwazyjnością lokalną, lecz stosunkowo rzadko dają przerzuty odległe.

Przeczytaj też: Jak leczyć ból nowotworowy?

Gdzie lokalizują się przerzuty?

Najczęstszymi miejscami, do których przerzutują nowotwory złośliwe, są kości, wątroba i płuca. Chociaż nowe wszczepy nowotworowe mogą pojawić się praktycznie w każdej części ciała, pewne typy nowotworów dają przerzuty częściej do określonych tkanek i narządów. Poniżej przedstawiono najczęstsze miejsca guzów przerzutowych ze względu na rodzaj nowotworu:

• rak pęcherza moczowego – kości, wątroba, płuca;
• rak piersi – kości, mózg, wątroba, płuca;
• rak jelita grubego – wątroba, płuca, otrzewna;
• rak nerki – nadnercza, kości, mózg, wątroba, płuca;
• rak płuc – nadnercza, kości, mózg, wątroba, drugie płuco;
• czerniak – kości, mózg, wątroba, płuca, skóra, mięśnie;
• rak jajnika – wątroba, płuca, otrzewna;
• rak trzustki – wątroba, płuca, otrzewna;
• rak gruczołu krokowego (prostaty) – nadnercza, kości, wątroba, płuca;
• rak żołądka – wątroba, płuca, otrzewna;
• rak tarczycy – kości, wątroba, płuca;
• rak macicy – kości, wątroba, płuca, otrzewna, pochwa.

Jak rozprzestrzenia się nowotwór złośliwy?

Proces rozwoju nowotworu złośliwego obejmuje zazwyczaj kilka etapów, których efektem końcowym jest powstanie wtórnych wszczepów, a więc przerzutów. Pierwszym z nich jest tzw. inwazja lokalna, która polega na naciekaniu okolicznej zdrowej tkanki przez komórki nowotworowe. Następnie przedostają się one do najmniejszych naczyń chłonnych w okolicy guza i migrują do najbliższych węzłów chłonnych.

Komórki nowotworowe mogą na tym etapie naciekać również naczynia krwionośne i wraz z prądem krwi zostać biernie przeniesione po całym organizmie. Zatrzymują się one dopiero w drobnych naczyniach włosowatych w odległych miejscach ciała, po czym przedostają się z nich do różnych narządów, intensywnie się dzielą i tworzą tzw. mikroprzerzuty, niewidoczne gołym okiem. Z czasem w ich obrębie dochodzi do powstania nowych naczyń krwionośnych, które zaopatrują komórki nowotworowe w tlen i substancje odżywcze konieczne do ich dalszego wzrostu i podziału.

Na tym etapie dochodzi zazwyczaj do ujawnienia przerzutów w badaniach obrazowych, są one również widoczne gołym okiem. Niekiedy wzrost zarówno pierwotnego ogniska nowotworowego, jak i guzów przerzutowych, może być tak intensywny, że naczynia krwionośne nie są w stanie zaspokoić ich rosnących potrzeb energetycznych. Część komórek nowotworowych, położonych najdalej od naczyń krwionośnych, po prostu wtedy obumiera, tworząc ogniska martwicze. Z drugiej strony przerzutowe komórki nowotworowe mogą pozostać „uśpione” w różnych częściach ciała nawet przez wiele lat, zanim znów zaczną się intensywnie dzielić, dając przerzuty.

Czy przerzuty dają objawy?

Przerzuty nowotworowe mogą pozostawać nieme kliniczne, co oznacza, że do chwili przeprowadzenia szczegółowych badań, chorzy nie zdają sobie sprawy z ich istnienia. Niemniej jednak guzy przerzutowe mogą również dawać objawy, których charakter zależy od ich wielkości i lokalizacji. W przypadku wtórnych ognisk nowotworowych zlokalizowanych w kościach, chorzy zazwyczaj odczuwają ból, nierzadko również powstają złamania zajętych kości, potęgujące zgłaszane dolegliwości.

Przerzuty nowotworowe zlokalizowane w ośrodkowym układzie nerwowym mogą się manifestować w różnoraki sposób, np. bólami i zawrotami głowy, wymiotami czy drgawkami. Duszność lub spłycenie oddechu może świadczyć o zajęciu płuc, a świąd i żółtaczka o przerzutach w wątrobie. Niekiedy zdarza się, że objawy spowodowane przez przerzuty są pierwszymi zgłaszanymi dolegliwościami w chorobie nowotworowej. W związku z tym przerzut raka prostaty do kręgosłupa w pierwszej kolejności może się manifestować bólami w obrębie pleców przed ujawnieniem się innych objawów ze strony guza pierwotnego w obrębie gruczołu krokowego.

Jak wykryć przerzuty nowotworowe?

Co prawda rozwój pierwotnego ogniska nowotworowego zawsze wyprzedza powstanie guzów przerzutowych, ale często zdarza się, że przerzuty wykrywane są o wiele wcześniej, zanim uda się określić, z jakiego narządu pochodzi nowotwór. Przykładowo u osoby z dusznością zdjęcie RTG klatki piersiowej może wykazać obecność licznych zmian przerzutowych, po czym kolejno szuka się miejsca, skąd pochodzi pierwotne ognisko nowotworowe. Pomocne bywają badania laboratoryjne, jednak do wykrywania przerzutów wykorzystywane są głównie następujące badania:

• tomografia komputerowa (TK, CT);
• rezonans magnetyczny (MR, MRI);
• pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa (PET) – metoda ta ma szczególną wartość diagnostyczną, gdyż pozwala wykryć przerzuty o wiele wcześniej niż w pozostałych technikach obrazowych.

Bywają również sytuacje, w których pomimo intensywnych poszukiwań punktu wyjścia nowotworu, nie udaje się go zlokalizować. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadkach, w których pierwotne ognisko nowotworowe jest zbyt małe do uwidocznienia lub uległo zanikowi (np. rak zarodkowy jądra). Mówi się wtedy o nowotworze o nieznanym punkcie wyjścia. Ze względu na stałe doskonalenie technik diagnostycznych są to jednak rzadkie przypadki i najczęściej udaje się znaleźć miejsce, w którym rozwinął się pierwotny guz nowotworowy.

Przerzuty nowotworowe – leczenie

Do leczenia nowotworów przerzutowych wykorzystywane są różne metody terapeutyczne, do których należą:

• leczenie systemowe – obejmuje m.in. chemioterapię, leczenie biologiczne (np. przeciwciałami skierowanymi przeciwko komórkom nowotworowym), leczenie hormonalne i terapię celowaną;
• leczenie chirurgiczne i radioterapię;
• leczenie skojarzone, które polega na łączeniu poszczególnych metod ze sobą.

Rodzaj zastosowanego leczenia zależy od rodzaju nowotworu, wielkości i lokalizacji ognisk przerzutowych. Istotną informację stanowi liczba przerzutów nowotworowych oraz wiek i stan ogólny pacjenta. Pod uwagę bierze się również techniki terapeutyczne wykorzystane u chorego w przeszłości.

Do nowych metod stosowanych w leczeniu przerzutów nowotworowych zaliczamy m.in. termoablację czy donaczyniowe wstrzyknięcie cytostatyków (bezpośrednio do naczynia zaopatrującego przerzut).