Obrzęk podudzi

Obrzęk podudzi a rozkład wody w organizmie

Woda stanowi – w zależności od wieku – od 60 do 80 % składu organizmu. Jest ona zmagazynowana w trzech zasadniczych przedziałach jako:

• woda śródnaczyniowa – stanowiąca główny składnik krwi,
• woda śródkomórkowa – zawarta w cytoplazmie komórek,
• woda pozakomórkowa (śródmiąższowa) – wypełniająca przestrzenie między komórkami i stanowiąca tak zwany płyn tkankowy.

Zawartość wody w poszczególnych przedziałach jest precyzyjnie regulowana przez wiele procesów fizjologicznych. Najważniejszym narządem biorącym udział w regulacji gospodarki wodnej są nerki.

Duże znaczenie w utrzymywaniu stałego składu wodnego w każdym z przedziałów wodnych mają także naczynia, głównie żylne. Zapobiega to nadmiernemu gromadzeniu się wody w przestrzeni pozakomórkowej, co objawia się obrzękami lub w przestrzeni śródkomórkowej (obrzęk komórek, szczególnie groźny w ośrodkowym układzie nerwowym).

Przesunięcie wody do przestrzeni pozanaczyniowej może skutkować zmniejszeniem objętości krążącej krwi, co może być przyczyną wstrząsu i niewydolności wielonarządowej. Woda spełnia w ustroju wiele ról. Jest głównym rozpuszczalnikiem większości substancji zawartych we krwi, stanowi środowisko wielu reakcji biochemicznych wewnątrz komórek, bierze udział w utrzymaniu napięcia komórek oraz w transporcie substancji chemicznych. Woda stanowi element układu termoregulacji, odprowadzając z organizmu nadmiar ciepła (dlatego pocimy się, kiedy jest nam gorąco). Poza tym warunkuje prawidłowe napięcia oraz elastyczność skóry.

Przyczyny obrzęków podudzi

Jak już wspomniano, w warunkach zdrowia organizm w precyzyjny sposób reguluje zawartość wody w każdej przestrzeni. Nerki poprzez produkcję moczu usuwają nadmiar wody przyjmowanej z zewnątrz, a naczynia żylne mikrokrążenia, dzięki przepuszczalnym ścianom mogą usuwać nadmiar wody do przestrzeni zewnątrznaczyniowej lub „ściągać” wodę w przypadku niedoboru wody w krążeniu. W kończynach dolnych krew jest transportowana do serca, dzięki dwóm układom żylnym – powierzchownemu oraz głębokiemu. Układy te są ze sobą połączone i wzajemnie się uzupełniają. Żyły kończyn dolnych posiadają zastawki, dzięki którym krew płynie w jednym kierunku (do serca) i nie cofa się.

Obrzęki podudzi mogą pojawić się w przebiegu następujących schorzeń:

• Przewlekła niewydolność żylna – w której uszkodzeniu ulega mechanizm zastawkowy żył. Krew cofa się siłą grawitacji, zalega w krążeniu podudzi, a w wyniku wzrostu ciśnienia w mikrokrążeniu dochodzi do przechodzenia płynu z naczyń do tkanki śródmiąższowej. Innym, typowym objawem przewlekłej niewydolności żylnej są żylaki kończyn dolnych.
• Zakrzepica żylna – która zwykle jest nagła i dotyczy żył głębokich kończyn dolnych. Zakrzepica żył podudzi (poniżej żyły podkolanowej) zwykle przebiega bezobjawowo, może pojawić się dyskretny obrzęk wokół kostek. Zakrzepica żył udowych powoduje utrudnienie odpływu krwi z podudzi, co – podobnie jak w przypadku niewydolności żylnej – doprowadza do wzrostu ciśnienia i ucieczki wody z naczyń.
• Podobna sytuacja ma miejsce w przebiegu niewydolności prawokomorowej serca – prawa komora „zbiera” krew z krążenia obwodowego – drogą żyły głównej górnej z obszaru głowy, szyi i kończyn górnych oraz drogą żyły głównej dolnej z kończyn dolnych, miednicy i jamy brzusznej. W przypadku niewydolności prawej komory krew zaczyna zalegać na obwodzie – pojawiają się obrzęki kończyn dolnych oraz inne objawy niewydolności prawokomorowej – powiększenie wątroby czy bóle brzucha po posiłku wynikające z obrzęku jelit.
• W różnorodnych chorobach nerek może dochodzić do zaburzeń w produkcji moczu, co skutkuje przewodnieniem organizmu i wzrostem ilości wody w przestrzeni wewnątrznaczyniowej. Podobnie jak w innych przypadkach doprowadza to do wzrostu ciśnienia w odcinku żylnym mikrokrążenia. Choroby nerek prowadzące do ich niewydolności są groźne także ze względu na niedostateczne oczyszczanie organizmu ze szkodliwych produktów przemiany materii, głównie związków azotowych, które w nadmiernych ilościach są toksyczne dla wszystkich narządów.
• Do obrzęków podudzi mogą także prowadzić choroby wątroby. W tych przypadkach obrzęki powstają w innym mechanizmie. Wątroba jest narządem, w którym produkowane są niemal wszystkie białka krążące we krwi. Dzięki swoim właściwościom fizycznym, białka krwi mają zdolność utrzymywania wody wewnątrz naczyń. Jest to tak zwane ciśnienie onkotyczne. Dotyczy to głównie albumin, które są dominującymi białkami występującymi w osoczu krwi. W wyniku uszkodzenia dużej części miąższu wątroby może dojść do niedoboru albumin, spadku ciśnienia onkotycznego osocza i ucieczki płynu poza naczynia.
• Podobna sytuacja ma miejsce w ciężkim niedożywieniu oraz w niektórych chorobach nerek, w których ma miejsce wydalanie białek z moczem (tak zwany białkomocz). Należy pamiętać, że w powyższych stanach obrzęki dotyczą nie tylko kończyn. Obserwuje się także przesięki w jamach ciała (otrzewnej, osierdziu).
• Obrzęki podudzi stosunkowo często pojawiają się podczas terapii niektórymi lekami. Typowym przykładem jest przewlekłe przyjmowanie dihydropirydynowych blokerów kanałów wapniowych w leczeniu nadciśnienia tętniczego (na przykład amlodypiny).

Leczenie obrzęków podudzi

Leczenie obrzęków podudzi powinno sprowadzać się do usunięcia przyczyny, która wywołuje ten stan. Ważne jest regularne monitorowanie czynności wątroby i nerek, zwłaszcza u osób w starszym wieku oraz przy współistnieniu innych chorób (cukrzycy, nadciśnienia tętniczego). Zakrzepica żylna jest nagłym stanem, który w części przypadków wymaga leczenia szpitalnego i podawania leków trombolitycznych (rozpuszczających zakrzepy). W przypadku stwierdzenia przewlekłej niewydolności żylnej, możliwości leczenia są ograniczone. Stosowane są leki oraz preparaty ziołowe, wpływające na szczelność naczyń krwionośnych, ale mają one nieudowodnioną skuteczność. Ważne jest leżenie w pozycji z nogami uniesionymi powyżej poziomu serca.

W zastosowaniu są także pończochy uciskowe, które zapobiegają zastojowi krwi w krążeniu żylnym. W przypadku niewydolności krążenia stosuje się leki poprawiające czynność serca. Nasilone obrzęki można próbować leczyć za pomocą leków moczopędnych.

W razie obrzęków wywołanych stosowaniem blokerów kanałów wapniowych, wystarczy zamiana na inny preparat lub zastosowanie leku z innej grupy.