Tężec – przyczyny, objawy, leczenie, szczepienie przeciw tężcowi

Tężec – co to za choroba?

Tężec jest chorobą przez beztlenowe laseczki tężca (Clostridium tetani). Bakterie te występują na całym świecie, bytując w glebie, zanieczyszczonej wodzie, odchodach, ściółce lub ślinie zwierząt koniowatych.

Tężec często kojarzy się z też rdzą, zwłaszcza z zardzewiałymi gwoździami. Sama rdza nie ma jednak nic wspólnego z bakteriami, które po prostu występują na zabrudzonych, porowatych przedmiotach. Nadepnięcie na ostry gwóźdź, powodujący głębokie zranienie (zardzewiały lub nie) zwiększa ryzyko zakażenia laseczkami tężca.

Bakterie tężca należą do rodziny gatunków beztlenowych. W miejscu zakażenia przyrannego bakteria wydziela silną neurotoksynę – tetanospazminę, zwaną także jadem tężcowym. Toksyna tężcowa hamuje uwalnianie neuroprzekaźników blokujących, co powoduje porażenie skurczowe mięśni (spastyczne).

Zobacz też: Na czym polega gojenie rany przez ziarninowanie?

Przyczyny tężca – jakie jest ryzyko zakażenia laseczkami tężca?

Najbardziej podatne na zanieczyszczenie rany są rany źle ukrwione, czyli rany głębokie, kłute, zawierające ciała obce we wnętrzu, rany nieopracowane chirurgicznie w ciągu pierwszej doby lub zakażone, rozległe oparzenia i odmrożenia. Ale także drobne otarcia, zadrapania i ukłucia mogą stać się miejscem wniknięcia zarodników laseczki tężca i przyczyną rozwoju choroby.

Największe stężenie laseczek tężca odnotowano w gorącym i wilgotnym klimacie, gdzie gleba ma wysoką zawartość substancji organicznych. Bakterie te w niesprzyjających warunkach wytwarzają przetrwalniki, tzw. endospory. Endospora to niemetabolizująca struktura, która zaczyna metabolizować i powodować infekcję w odpowiednim środowisku. Do zakażenia człowieka dochodzi przez zabrudzenie skaleczenia lub rany kłutej. Laseczki tężca jako drobnoustroje beztlenowe rozwijają się najlepiej w tkankach o obniżonej zawartości tlenu, np. w głębokich ranach z cechami martwicy.

W miejscu zakażenia bakteria tężca wydziela silną neurotoksynę (tetanospazminę), która zaburza funkcjonowanie neuronów w mięśniach, co prowadzi do bardzo silnego skurczu i porażenia. Choroba nie rozprzestrzenia się jednak pomiędzy ludźmi.

W Polce zachorowania na tężec zdarzają się rzadko (około 20 na rok), najczęściej w województwach południowo-wschodnich u osób wykonujących prace rolne i ogrodowe, a także na terenach popowodziowych. Głównie dotyczy osób w starszym wieku (50% zakażeń to osoby po 60. roku życia), co może wynikać z zaniku odporności nabytej drogą szczepień ochronnych w dzieciństwie i wczesnej młodości, z braku systematycznego podawania dawek przypominających szczepionki po 19. roku życia lub w ogóle z braku zaszczepienia na tężec.

Okres inkubacji (wylęgania) trwa od kliku do 3 tygodni w zależności od miejsca wnikania bakterii i ich liczby. Dłuższy okres inkubacji występuje zwykle wtedy, gdy rana znajduje się daleko od ośrodkowego układu nerwowego (OUN). Szybsza progresja do pierwszych objawów od momentu zakażenia wiąże się z ciężkim przebiegiem i większą śmiertelnością.

Przeczytaj też: Błonica krtani – czy jest śmiertelna?

Objawy tężca

Jak wygląda rozpoznanie tężca? Wystąpienie właściwych objawów choroby poprzedza okres niecharakterystycznych objawów wstępnych (pierwsze objawy to tzw. aura tężcowa) w postaci złego samopoczucia, wzmożonej potliwości, niewielkiego usztywnienia mięśni, miejscowego bólu i skurczu wokół zranienia.

Tężec często zaczyna się od łagodnych skurczów mięśni szczęki, nazywanych także szczękościskiem. Najczęściej skurcze mają swój początek w okolicach szczęki, a następnie przechodzą na resztę ciała. Twarz chorego przybiera charakterystyczny wyraz pogardliwego uśmiechu (uśmiech sardoniczny), na który wpływa porażenie mięśni mimicznych twarzy. Każdy skurcz trwa zwykle kilka minut i jest bardzo bolesny. Tego typu objawy występują często przez trzy do czterech tygodni. Niektóre skurcze większych partii mięśniowych (np. grzbietu) są na tyle silne, że powodują charakterystyczne wygięcie całego ciała, a nawet złamania kręgów. Skurcze dotykają także mięśni gładkich, co może prowadzić do problemów z oddychaniem. Do innych objawów infekcji należą też:

• gorączka,
• silne pocenie się,
• zaczerwienienie twarzy,
• bóle głowy,
• utrudnione przełykanie,
• opistotonus (skurcz mięśni szyi),
• napady drgawek,
• obniżone stężenie wapnia (tężyczka),
• bakteryjne zapalenie opon mózgowo-rdzeniowych,
• drażliwość i niepokój,
• zatrzymanie moczu,
• szybkie tętno,
• zaburzenia ciśnienia tętniczego krwi (podwyższone ciśnienie tętnicze),
• zapalenie płuc.

Występowanie charakterystycznych objawów klinicznych można zaobserwować w różnej odległości od zakażenia: od trzech do nawet dwudziestu jeden dni po zakażeniu. Powrót do pełnej sprawności po infekcji tężcem jest długotrwały i może potrwać wiele miesięcy. Pomimo wdrożonego leczenia, około dziesięciu procent przypadków okazuje się śmiertelnych. Wysoka śmiertelność występuje jednak głównie u osób nieszczepionych i powyżej 60. roku życia.

Przeczytaj też: Jak pomóc osobie z raną postrzałową?

Odmiany kliniczne tężca

Zakażenie tężcem, w zależności od wieku zakażonej osoby i miejsca zakażenia, może być klasyfikowane jako cztery różne postaci kliniczne: tężec uogólniony, miejscowy, czaszkowy i tężec noworodków.

Tężec uogólniony

Tężec uogólniony to najczęściej występujący typ choroby, stanowiący około 80% wszystkich przypadków. Forma uogólniona zwykle przedstawia się w formie zstępującej, gdzie objawy obserwowane są najpierw w górnych partiach ciała i stopniowo schodzą w dół. Pierwszym objawem jest więc szczękościsk, następnie sztywność karku, trudności w połykaniu oraz sztywność mięśni piersiowych i kończyn dolnych. Dodatkowo występują inne objawy związane z infekcją.

Tężec noworodkowy

Tężec noworodkowy to forma tężca uogólnionego, występująca u noworodków zwykle urodzonych przez matki, które same nie były zaszczepione. Szczepienie kobiety gwarantuje uzyskanie odporności biernej przez niemowlę i jego ochronę przed infekcją. Zakażenie tężcem noworodkowym może nastąpić poprzez infekcję niezagojonej pozostałości pępowiny, zwłaszcza jeśli jest ona przecinana niesterylnym narzędziem. Ta forma choroby występuje więc najczęściej w krajach rozwijających się, w społecznościach plemiennych i jest odpowiedzialna za wysoki odsetek śmiertelności wśród noworodków. Wyeliminowanie zakażeń tężcem noworodkowym jest jednym z celów licznych kampanii zdrowotnych prowadzonych m.in. na terenie krajów afrykańskich. Ta odmiana tężca występuje natomiast bardzo rzadko w krajach rozwiniętych.

Zobacz też: Program Szczepień Ochronnych – szczepienia zalecane i szczepienia obowiązkowe

Tężec miejscowy

Tężec miejscowy (lokalny) jest rzadką postacią choroby, w której chorzy cierpią na silne skurcze mięśni w tym samym obszarze anatomicznym, co uraz prowadzący do infekcji. Skurcze mogą utrzymywać się przez wiele tygodni, po czym stopniowo ustępują. Miejscowy tężec jest zwykle łagodniejszą formą choroby i jedynie około 1% przypadków bywa śmiertelnych.

Tężec mózgowy

Tężec mózgowy (głowowy) występuje sporadycznie (około 1-3% przypadków) i ogranicza się do mięśni i nerwów głowy. Infekcja może wystąpić po urazie okolicy głowy (np. pęknięciu czaszki, uszkodzeniu oka, usunięciu zębów lub zapaleniu ucha środkowego). Tężec mózgowy, podobnie jak wariant miejscowy, może przejść do bardziej uogólnionej postaci choroby, a jego śmiertelność może wynosić nawet do 30%.

To też może Cię zainteresować: Jak leczyć rany i skaleczenia u dziecka?

Leczenie tężca

Leczenie tężca odbywa się w ramach hospitalizacji na oddziale intensywnej terapii.

Łagodne przypadki tężca można leczyć poprzez podanie specjalnej antytoksyny tężcowej, nazywanej też immunoglobuliną tężcową (TIG). Preparat uzyskuje się z osocza krwi osób uodpornionych na zakażenie tężcem, które posiadają wysokie miano swoistych przeciwciał. Płyn można podawać zarówno dożylnie, jak i domięśniowo. Ważne jest, by antytoksynę podać możliwie jak najwcześniej, aby osłabić działanie toksyny tężcowej w ustroju zakażonego.

Zawsze niezbędne jest dokładne chirurgiczne oczyszczenie rany i wycięcie martwych tkanek.

W cięższych przypadkach wspomagająco stosuje się antybiotyki oraz środki zwiotczające mięśnie, które mogą być pomocne w opanowaniu skurczów. W przypadku wystąpienia trudności z oddychaniem niezbędna może być tracheotomia lub wentylacja mechaniczna (za pomocą respiratora).

W trakcie ciężkiej infekcji tężcowej stosowana jest także specjalna wysokobiałkowa i wysokokaloryczna płynna dieta podawana do żołądka lub przez kroplówkę. Jest ona niezbędna dla odpowiedniej regeneracji organizmu wycieńczonego silnymi skurczami i aktywnością mięśni. Odzyskanie sprawności po chorobie może trwać nawet kilkanaście tygodni.

Czytaj również: Choroba kociego pazura – co to jest? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Szczepienie przeciwko tężcowi

W przeciwieństwie do wielu chorób zakaźnych, wyzdrowienie z naturalnie nabytego tężca zwykle nie skutkuje odpornością na tężec. Wynika to ze specyfiki działania toksyny tężcowej i jej siły działania na organizm.

Najbardziej skuteczną formą zapobiegania infekcji jest szczepionka przeciw tężcowi. Jest ono obowiązkowe dla dzieci i młodzieży do 19. roku życia. U dzieci szczepionka występuje w postaci skojarzonej, razem z preparatami przeciwko błonicy i krztuścowi (DTP). Natomiast dorośli, którzy byli szczepieni w dzieciństwie, powinni co 10 lat przyjmować dawkę przypominającą szczepienia. Osoby, które nigdy nie były szczepione przeciwko tężcowi, powinny niezależnie od wieku jak najszybciej przyjąć szczepienie podstawowe złożone z trzech dawek. Pierwsze 2 dawki przyjmuje się w odstępie od 4 do 6 tygodni, natomiast trzecią po 6 do 12 miesiącach. Obecnie standardową praktyką jest podawanie surowicy przeciwtężcowej lub ludzkiej immunoglobuliny każdej osobie z zanieczyszczoną raną lub ugryzionej przez zwierzę.

Objawy po szczepieniu na tężec mogą być związane z odczynem odpornościowym – zazwyczaj jest to łagodna gorączka i ogólne przejściowe rozbicie. Szczepienie na tężec w ciąży najlepiej zaplanować w II i III trymestrze. Dawka przypominająca anatoksyny jest zupełnie bezpieczna.

Szczepionka na tężec po zranieniu

W postępowaniu z osobami zranionymi i narażonymi na zachorowanie na tężec należy uwzględnić:

• stan oraz czas, jaki upłynął od wcześniejszych szczepień (schematu podstawowego i dawek przypominających);
• stopień ryzyka zachorowania na tężec zależny od rodzaju zranienia.

Do 5 lat od szczepienia można zrezygnować z podania dawki przypominającej, zakładając, że w tym czasie utrzymuje się ochronny poziom przeciwciał. Osoby zranione w ciągu 5-10 lat po ostatniej dawce szczepionki powinny otrzymać dawkę przypominającą. Narażone w czasie powyżej 10 lat profilaktykę czynno-bierną (podanie 1. dawki szczepionki, 30 minut później dodatkowo surowicy przeciwtężcowej) – dotyczy to szczególnie osób z ranami wysokiego ryzyka zakażenia.

Osoby zranione, które nie były szczepione przeciwko tężcowi, bądź szczepienie było niekompletne, nieposiadające dokumentacji, niepamiętające terminów szczepienia, które otrzymały ostatnią dawkę szczepionki ponad 10 lat temu, powinny otrzymać profilaktykę czynno-bierną z zaleceniami przyjęcia 2 dawki szczepionki po 4-6 tygodniach i 3 dawki po 6-12 miesiącach (czyli pełny cykl szczepienia podstawowego).

Zgodnie z zaleceniami Głównego Inspektoratu Sanitarnego szczepienie przeciw tężcowi niezależnie od wcześniejszych szczepień jest wskazane u osób z niedoborami immunologicznymi, we wstrząsie, z dużą utratą krwi lub napromieniowanych promieniami radioaktywnymi, poddanych leczeniu hormonami kory nadnerczy (np. kortyzol, inne sterydy) i cytostatykami (głównie w chorobie nowotworowej), silnie wyniszczonych lub osłabionych.

Powszechne stosowanie zalecanej profilaktyki powinno doprowadzić do znacznego zmniejszenia liczby zachorowań, aż do całkowitego wyeliminowania choroby. Należy stosować co 10 lat dawki przypominające, aby utrzymać odporność przeciwko tężcowi nabytą drogą szczepień w dzieciństwie i młodości.

Kto jest szczególnie narażony na zakażenie tężcem?

Niektóre osoby z uwagi na wykonywany zawód są szczególnie narażone na zakażenie Clostridium tetani, dlatego powinny zadbać o regularne szczepienie przypominające. Należą do nich na pewno osoby pracujące regularnie ze zwierzętami – weterynarze oraz osoby pracujące w rolnictwie, stajenni. Podwyższone ryzyko stwarzają też wszelkie prace wymagające kontaktu z glebą lub skażoną wodą: prace ogrodnicze, komunalne, sortownie i oczyszczalnie śmieci i ścieków.

Rokowanie i powikłania po tężcu

Śmiertelność w zachorowaniach na tężec zależy przede wszystkim od postaci choroby. Rokowanie jest najlepsze w przypadku choroby ograniczonej do objawów miejscowych oraz w uogólnionej, ale wyłącznie o lekkim przebiegu.

Objawy tężca utrzymują się zwykle od kilku tygodni do nawet kilku miesięcy w przypadku skurczów mięśni. Do powikłań należą m.in.: zapalenia płuc (wynikające z zachłyśnięcia lub nadkażenia bakteryjnego), zaburzenia rytmu serca, złamania kości (spowodowane prężeniami ciała), zatorowość płucna oraz zaburzenia psychiczne.

Rokowanie przy tężcu może być bardzo poważne. Zdecydowanie nie należy go bagatelizować.