Powikłania poszczepienne u dzieci i niemowląt

Czym są powikłania poszczepienne?

Szczepionki u dzieci – ten temat budzi wśród rodziców duże emocje. W ostatnich latach coraz częściej słyszy się o tzw. ruchach antyszczepionkowych. Rodzice coraz częściej rezygnują ze szczepień, tłumacząc się obawą przed powikłaniami poszczepiennymi.

Czym są tzw. niepożądane odczyny poszczepienne? Które z nich występują najczęściej? Czy są częstsze od powikłań związanych z chorobami, na które jest narażone nieszczepione dziecko?

Według definicji, niepożądany odczyn poszczepienny to każde możliwe zaburzenie, które pojawia się po podaniu szczepionki. Oznacza to, że mogą to być zarówno zaburzenia związane z indywidualną reakcją na szczepienie, jak i zjawiska niezależne od szczepienia, przypadkowo stwierdzane w zbliżonym czasie. Z racji tego, że w Polsce lekarze są zobowiązani do zgłaszania niepożądanych odczynów poszczepiennych, istnieją wiarygodne statystyki dotyczące częstości stwierdzania powikłań poszczepiennych.

Przeczytaj: Szczepienie przeciw polio – zwykłe czy skojarzone?

Częste i rzadkie reakcje poszczepienne

Najczęstszymi niepożądanymi powikłaniami po szczepieniach są odczyny miejscowe, takie jak:

• obrzęk,
• bolesność,
• stwardnienie i zaczerwienienie w miejscu podania szczepionki,
• powiększenie okolicznych węzłów chłonnych.

Dodatkowo, niepożądanymi odczynami poszczepiennymi stwierdzanymi stosunkowo często są:

• krótkotrwała gorączka,
• przejściowe osłabienie,
• rozdrażnienie,
• wysypka,
• bóle głowy,
• bóle stawowo-mięśniowe,
• nadmierna senność lub nadmierne pobudzenie,
• niepokój,
• osłabienie apetytu.

Objawy w postaci odczynu poszczepiennego zazwyczaj nie są bardzo dokuczliwe dla pacjenta i szybko mijają. Są zdecydowanie łagodniejsze od objawów, które towarzyszyłyby chorobie, na którą dziecko zostało zaszczepione.

Zobacz też: Program Szczepień Ochronnych – szczepienia zalecane i szczepienia obowiązkowe

Część niepożądanych reakcji poszczepiennych może mieć związek z nieprawidłowym wykonaniem szczepionki (takim jak podanie jej niewłaściwą drogą, np. podskórnie zamiast śródskórnie), podaniem szczepionki przeterminowanej lub nieprawidłowo przechowywanej – zalicza się do nich m.in.: powstanie ropnia, nacieków lub owrzodzeń w miejscu wkłucia. Te powikłania poszczepienne spotykane są rzadko i można ich uniknąć, jeśli szczepionki są prawidłowo przechowywane i szczepienia wykonywane są zgodnie z zasadami ich podawania, przez doświadczoną osobę.

Poważne powikłania poszczepienne

Czy szczepienie może być niebezpieczne? Groźne powikłania poszczepienne zdarzają się rzadko.

• Reakcja anafilaktyczna – stwierdzana u 1 na 10 000 pacjentów, w różnym stopniu nasilenia, aż do wstrząsu anafilaktycznego włącznie. Największe zagrożenie tego typu powikłaniem istnieje w przypadku szczepionek zawierających wirusy namnażane na zarodkach jaj kurzych (szczepionka przeciwko grypie, szczepionka przeciwko żółtej febrze). Dzieci ze stwierdzoną alergią na białka jaja kurzego w stopniu anafilaksji nie powinny być zatem szczepione powyższymi szczepionkami.
• Powikłania neurologiczne – encefalopatia, drgawki, nieukojony krzyk (tzw. „krzyk mózgowy”), epizody hipotoniczno-hiporeaktywne. Powikłania te bywają spotykane po szczepieniu przeciw krztuścowi tzw. szczepionką DTP (błonica, tężec, krztusiec), zwłaszcza u dzieci z aktywną chorobą neurologiczną. Aby uniknąć tego typu powikłań, nie zaleca się podawania szczepionki DTP dzieciom z postępującymi chorobami neurologicznymi oraz tym, które miały niepożądane objawy neurologiczne po uprzednio podanej dawce szczepionki DTP. Dla takich dzieci przeznaczona jest szczepionka z tzw. acelularną (bezkomórkową) komponentą krztuścową (DTaP) lub szczepionka DT (błonica, tężec, bez komponenty krztuścowej).

Powikłania po szczepionce – mity dotyczące szczepień

Jednym z najczęściej podawanych przez rodziców argumentów przemawiających za rezygnacją ze szczepień ochronnych u dziecka jest rzekomy związek rozwoju autyzmu ze szczepieniem MMR (odra, świnka, różyczka). Rodzice powołują się w tym przypadku na artykuł z 1998 roku opublikowany w piśmie medycznym „The Lancet”.

Zgodnie z opublikowanymi danymi, składnikiem szczepionki odpowiedzialnym za powikłania jest substancja o nazwie tiomersal. Należy jednak zaznaczyć, że po 6 latach od ukazania się pracy ujawniono, że zawierała ona liczne przekłamania, a związek szczepienia MMR z autyzmem nie został potwierdzony w żadnym wiarygodnym badaniu klinicznym. Na podstawie przeprowadzonych badań klinicznych wykluczono rzekomą toksyczność tiomersalu – substancja ta jest wydalana z kałem, a podana w tak małej dawce, jak w szczepionce nie kumuluje się i nie wywołuje objawów zatrucia. Rodzice, którzy mimo to obawiają się szkodliwości tego związku, mogą zdecydować się na szczepionki skojarzone, które tiomersalu nie zawierają. Żadna ze szczepionek nie powoduje autyzmu.

Kolejnymi obalonymi mitami na temat odczynów poszczepiennych są:

• związek rozwoju cukrzycy z niektórymi szczepieniami (np. szczepieniem przeciw Haemophilus influenzae, gruźlicy, MMR);
• związek rozwoju stwardnienia rozsianego ze szczepionką przeciwko WZW typu B;
• związek wystąpienia astmy oskrzelowej po szczepieniu przeciwko gruźlicy oraz przeciwko krztuścowi.

Czy szczepić dziecko? Czy jest to bezpieczne?

Podsumowując, najczęściej spotykanymi niepożądanymi odczynami poszczepiennymi są niegroźne odczyny miejscowe lub krótkotrwałe, szybko przemijające objawy, takie jak gorączka, osłabienie, brak apetytu, wysypka. Są one niewspółmierne do ciężkości objawów choroby, przed którą zabezpiecza szczepienie. Poważniejsze powikłania po szczepionce u dziecka spotyka się rzadko.

Około połowa reakcji poszczepiennych u dzieci wiąże się ze szczepionką DTP (błonica, tężec, krztusiec). U 1 na 10 000 szczepionych pacjentów mogą wystąpić objawy anafilaksji lub objawy neurologiczne. Poważna encefalopatia po podaniu szczepienia stwierdzana jest sporadycznie (1 na 300 000 szczepionych), podobnie jak zapalenie mózgu i rdzenia kręgowego (u 1 na 500 000 dzieci). Należy zaznaczyć, że zdecydowanie częściej obserwuje się poważne powikłania krztuśca u dzieci nieszczepionych (np. niedotlenienie i związane z nim uszkodzenie mózgu). Ryzyko powikłań neurologicznych po szczepieniu DTP można zmniejszyć, podając dziecku szczepionkę z acelularną komponentą krztuścową.

Przytaczane przez niektórych rodziców argumenty o rzekomym rozwoju autyzmu po podaniu szczepionki MMR, czy rozwoju cukrzycy, stwardnienia rozsianego po podaniu szczepionki przeciw WZW typu B, czy też rozwoju astmy po podaniu szczepionki przeciw gruźlicy oraz po szczepionce DTP, nie znajdują potwierdzenia w wiarygodnych badaniach klinicznych, zatem mogą zostać uznane za mity.