Błonica (dyfteryt) – przyczyny, objawy, leczenie, szczepienie przeciw błonicy

Błonica – co to za choroba?

Błonica to wysoce zakaźna choroba wywoływana przez maczugowca błonicy (Corynebacterium diphtheriae). Maczugowce stanowią naturalną mikroflorę organizmu człowieka. Bytują w jamie nosowo-gardłowej, jelicie cienkim i grubym, a także w układzie moczowo-płciowym. Te Gram-dodatnie bakterie wytwarzają toksynę, która wpływa zarówno na przebieg choroby, jak i występowanie powikłań.

C. diphtheriae wywołuję ostrą chorobę zakaźną – błonicę. Bakterie przenoszą się najczęściej drogą kropelkową (kaszel), rzadziej poprzez bezpośredni kontakt z osobą chorą lub nosicielem bakterii. Niezwykle rzadko może dojść do zakażenia w wyniku uszkodzenia skóry lub przez używanie przedmiotów pokrytych wydzieliną zawierającą patogenne drobnoustroje. Okres inkubacji błonicy jest dość krótki i wynosi około 2-5 dni. Jednakże chory może zakażać inne osoby do 4 tygodni od wystąpienia objawów.

Zobacz też: Program Szczepień Ochronnych – szczepienia zalecane i szczepienia obowiązkowe

Wydzielana przez bakterie toksyna błonicza działa niekorzystnie na różne narządy, a w szczególności na serce, nerki i układ nerwowy. Toksyna błonicza może zaburzać pracę serca (prowadząc do zapaści), poraża mięśnie szkieletowe kończyn, wywołuje śródmiąższowe zapalenie nerek.

Przebieg, jak również objawy błonicy są zróżnicowane w zależności od umiejscowienia bakterii. Jednym z rodzajów błonicy jest błonica krtani (krup, dławiec). Błonica częściej jednak atakuje gardło (dyfteryt).

Błonica znana była już w czasach Hipokratesa, kiedy występowały liczne jej epidemie. Inna nazwa błonicy to dyfteryt – słowo oznaczające po grecku „błoniastą skórę”. Chorobę wywołuje jednak nie tyle sama obecność bakterii, co produkowana przez nie toksyna (tzw. toksyna błonicza). To właśnie ona powoduje miejscowe i ogólnoustrojowe objawy błonicy. Wyróżnia się cztery biotypy bakterii maczugowca błonicy: C. gravis, C. intermedius, C. mitis, oraz C. belfanti. Wszystkie warianty mogą stać się toksyczne i powodować ciężką chorobę.

Przeczytaj też: Ostre zapalenie wątroby u dzieci

Błonica – zachorowalność

W latach 50. XX wieku w Polsce rejestrowano ok. 40 000 zachorowań i 3 000 zgonów rocznie. Aktualnie w Polsce nie rejestruje się przypadków błonicy, ale choroba ta wciąż występuje na świecie. W 2016 r. na terenie Unii Europejskiej zarejestrowano 65 zachorowań. Chorowała młodzież i młodzi dorośli, w większości niezaszczepieni przeciwko błonicy.

Jednak ryzyko zachorowania na błonicę dotyczy przede wszystkim dzieci do 5. roku życia oraz osób dorosłych po 60. roku życia. Podwyższone ryzyko dotyczy także osób żyjących w przeludnionych lub niehigienicznych warunkach, osób niedożywionych oraz dzieci i dorosłych, u których nie wykonano szczepień ochronnych zgodnie z kalendarzem.

Błonica u dziecka jest chorobą rzadko występującą w Europie, ponieważ od kilku dziesięcioleci realizowany jest program szczepień ochronnych. Choroba ta często występuje w krajach rozwijających się, gdzie szczepienia nie są powszechnie. Obecnie najwięcej poważnych przypadków zakażeń błonicy na świecie odnotowuje się w krajach o niskim odsetku wyszczepionych: Afryce, Południowo-Wschodniej Azji czy Ameryce Środkowej.

Sprawdź też: Jakie są przyczyny podwyższonego ciśnienia u dzieci?

Jak można się zakazić błonicą?

Błonica u dziecka jest silnie zakaźna. Roznosi się drogą kropelkową przez kichanie, kaszel, a nawet śmiech. Może także infekować osoby zbierające chusteczki lub naczynia używane przez zainfekowaną osobę. Osoby zainfekowane bakterią błonicy, nawet jeśli nie mają objawów, mogą zarażać innych w okresie do 4 tygodni. Okres inkubacji błonicy wynosi 2 do 4 dni, lecz może także wynosić do 1 do 6 dni u niektórych osób.

Choroba może dotyczyć prawie każdej błony śluzowej ludzkiego organizmu, ale najbardziej popularne odmiany dotykają tkanek gardła i krtani.

Dla celów klinicznych chorobę klasyfikuje się według lokalizacji anatomicznej, wyróżniając jej rodzaje:

• błonicę oddechową (gardła, migdałków, krtani, nosa),
• błonicę nieoddechową (skórną).

Innymi znanymi wariantami błonicy są postacie: toksyczna, złośliwa i piorunująca.

To też może Cię zainteresować: Małpia ospa – co to za choroba?

Objawy błonicy

Objawy błonicy będą ściśle uzależnione od tkanki, w której nastąpiła kolonizacja przez patogeny chorobotwórcze.

Najczęstsze miejsca zakażenia błonicą to gardło i migdałki. Infekcja w tych miejscach jest zwykle związana ze znacznym namnażaniem się bakterii i ogólnoustrojowym wchłanianiem toksyny. Choroba rozwija się stopniowo. Wczesne objawy obejmują:

• uczucie rozbicia i osłabienia,
• ból gardła,
• gorączkę (zwykle mniej niż 38 st. C).

W ciągu 2 do 3 dni w miejscach zmienionych chorobowo na podniebieniu miękkim tworzy się niebiesko-biała błona, rozciągająca się aż do migdałków. Wraz z rozwojem infekcji błona ta zmienia odcień na ciemniejszy (co wynika z podbarwienia krwią) aż do czarnego. Struktura ta mocno przylega do spodniej tkanki, a rozległe tworzenie się błon może powodować niedrożność dróg oddechowych.

U niektórych pacjentów występuje także obrzęk okolic podżuchwowych i przednich okolic szyi, nadając wygląd przypominający „byczy kark”.

Z kolei błonica krtani może być przedłużeniem postaci gardłowej choroby lub obejmować tylko to miejsce. Objawy tego wariantu błonicy obejmują:

• gorączkę,
• chrypkę,
• suchy, „szczekający” kaszel,
• trudności z połykaniem.

Zakażenie bakterią Corynebacterium diphtheriae może dotyczyć też powierzchni błony śluzowej nosa. Objawy takiej formy choroby są bardzo podobnie do popularnego przeziębienia – występuje m.in. śluzowo-ropna wydzielina z nosa, która może mieć zabarwienie krwią. Na przegrodzie nosowej tworzy się biała błona.

Błonica skórna objawia się natomiast infekcjami skóry występującymi w różnych rejonach ciała, także błon śluzowych narządów płciowych. Charakterystyczna w wyglądzie tych zmian może być łuszcząca się wysypka lub owrzodzenia z wyraźnie odgraniczonymi krawędziami i nawarstwieniem naskórka.

Błonica skórna jest dość powszechnym zakażeniem w krajach tropikalnych, jednak szczepy bakterii wywołujące tę postać choroby zwykle nie wytwarzają dużych ilości szkodliwej toksyny, dzięki czemu zakażenie nie wiąże się z wieloma powikłaniami.

Czytaj również: Czym jest śpiączka afrykańska?

Powikłania zakażenia błonicą

Błonica może prowadzić do rozwoju groźnych powikłań, których większość wynika z ogólnoustrojowego działania toksyny błoniczej. Bakteria wytwarza toksynę, która działa podobnie jak jad – po wchłonięciu wpływa na narządy i tkanki oddalone od miejsca inwazji. Jeśli podczas infekcji wchłonie się wystarczająca ilość toksyn, u pacjenta może rozwinąć się ciężkie osłabienie, otępienie i śpiączka. Nieleczona błonica krtani prowadzi nawet do śmierci w ciągu średnio 7-10 dni.

Jednymi z najczęstszych powikłań błonicy są także zapalenie mięśnia sercowego i powikłania neurologiczne (polineuropatie).

Zapalenie mięśnia sercowego może wystąpić na początku zakażenia błonicą lub nawet kilka tygodni później. Mogą wystąpić zaburzenia rytmu serca i szybko pojawiające się zmęczenie (już przy najmniejszym wysiłku fizycznym). Objawu tego nie wolno bagatelizować, ponieważ może prowadzić do trwałej niewydolności serca.

Inne powikłania obejmują zapalenie ucha środkowego, uszkodzenie nerek lub niewydolność spowodowaną niedrożnością dróg oddechowych (najczęściej spotykaną u niemowląt).

Szacowany całkowity wskaźnik śmiertelności przypadków błonicy wynosi od 5% do 10%.

To też może Cię zainteresować: Jak objawia się choroba wściekłych krów u ludzi?

Leczenie błonicy

Błonica najczęściej leczona jest w szpitalu, gdzie choremu podaje się specjalną antytoksynę, czyli surowicę zawierającą gotowe przeciwciała pochodzenia zwierzęcego, skierowane przeciwko toksynie błoniczej. Jak najwcześniejsze rozpoznanie i podanie antytoksyny umożliwia uniknięcie groźnych dla życia i zdrowia powikłań. W przypadku powikłanych infekcji dodatkowo stosowane są antybiotyki o szerokim spektrum działania (np. z grupy penicylin).

Jeśli występują trudności z oddychaniem, szczególnie w przypadku błonicy krtani, konieczna może być tracheotomia, umożliwiająca udrożnienie dróg oddechowych. Zabieg ten polega na nacięciu przedniej ścianę tchawicy pacjenta, a następnie wprowadzeniu rurki do dróg oddechowych, która zapewnia dopływ tlenu do płuc. Długotrwałe zaburzenia oddychania mogą także wymagać sztucznego wspomagania za pomocą respiratora.

W leczeniu błonicy chorym zaleca się odpoczynek i regenerację oraz wypijanie dużej ilości płynów w celu wyrównania zaburzeń wodno-elektrolitowych. Przy objawach przypominających przeziębienie pomocne mogą być dodatkowo leki objawowe: przeciwbólowe i przeciwgorączkowe.

Czytaj również: Choroba kociego pazura – co to jest? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Szczepienia przeciw błonicy

Błonica jest chorobą cechującą się wysokim odsetkiem śmiertelności sięgającym nawet 10% zakażonych. W Polsce jeszcze w XIX i do połowy XX wieku odnotowywano liczne epidemie błonicy, szczególnie niebezpieczne u dzieci. W 1954 roku w Polsce wprowadzono obowiązkowe szczepienia przeciwko tej chorobie, dzięki czemu obecnie przypadki błonicy należą do rzadkości, a ewentualne zakażenia mają łagodniejszy przebieg.

Obecnie, w naszym kraju bezpłatnym i obowiązkowym szczepieniem przeciwko błonicy objęte są wszystkie dzieci i młodzież do 19. roku życia. Najczęściej stosowany preparat to skojarzone szczepionki przeciw błonicy, tężcowi i krztuścowi (DTP/ DTaP), podawanej domięśniowo. Przy stwierdzeniu przeciwwskazań do zastosowania tej formy szczepienia, stosowane są szczepionki pojedyncze przeciwko błonicy (monowalentne) lub szczepionki DT przeciwko błonicy i tężcowi.

Szczepionka przeciw błonicy należy do grupy szczepionek inaktywowanych, co oznacza, że zawiera ona unieszkodliwioną (nieaktywną) i odpowiednio oczyszczoną toksynę błoniczą. Jej podanie jest zupełnie bezpieczne, jednak jak w przypadku większości szczepień ochronnych może powodować odczyny miejscowe, jak zaczerwienienie, ból ramienia, stany podgorączkowe i osłabienie. Dolegliwości te są zwykle przejściowe i mijają po 1-2 dniach od wykonania zastrzyku.

Schemat szczepień przeciwko błonicy

Szczepienie przeciwko błonicy (w szczepionce DTP, przeciwko błonicy, krztuścowi i tężcowi) wpisane jest w kalendarz obowiązkowych szczepień. Standardowo rozpoczyna się je u dzieci w 2. miesiącu życia (pomiędzy 6. a 8. tygodniem). Kolejne 2 dawki szczepionki podaje się w odstępach 6-tygodniowych, tak aby do ukończenia pierwszych 6 miesięcy życia dziecko przyjęło komplet 3 dawek.

Następnie w 2. roku życia podawana jest dawka przypominająca. Kolejne dawki uzupełniające szczepionki przeciwko błonicy należy podać także w 6., 14. i 19. roku życia.

Odporność uzyskiwana na drodze tak wykonanego szeregu szczepień starcza na wiele lat. Mimo to dorośli, którzy często podróżują do krajów uznanych terenami endemicznego występowania błonicy, powinni przyjmować dawkę przypominającą w odstępach co 10 lat.