Owrzodzenie jamy ustnej

Owrzodzenia urazowe

Najczęstszą przyczyną owrzodzeń jest uraz mechaniczny (przypadkowe przygryzienie błony śluzowej, skaleczenie ostrą krawędzią pokarmu) bądź termiczny (poparzenie zbyt gorącym posiłkiem) lub celowe uszkadzanie błony śluzowej (u pacjentów z zaburzeniami psychicznymi). Owrzodzenia powstałe poprzez uraz są bolesne, a rana otoczona jest rumieniem. Rany zazwyczaj goją się bez dodatkowego leczenia w ciągu kilku (kilkunastu) dni. Ważne jest przestrzeganie odpowiedniej higieny jamy ustnej. W celu przyspieszenia procesu gojenia można miejscowo stosować preparaty przyspieszające regenerację nabłonka, w celu złagodzenia objawów zapalenia stosuje się miejscowo sterydowe lub niesterydowe leki przeciwzapalne. Dostępne są też preparaty złożone. Jeżeli owrzodzenie nie znika w ciągu trzech tygodni, trzeba niezwłocznie poszerzyć diagnostykę w celu wykluczenia poważniejszej choroby, jaką może być rozrost nowotworowy.

Owrzodzenia polekowe

Ranki w obrębie jamy ustnej mogą pojawić się po stosowaniu niektórych leków. Obecnie coraz więcej preparatów daje takie działanie niepożądane. Zazwyczaj za owrzodzenia w obrębie jamy ustnej odpowiedzialne są takie leki jak:

• Nikorandyl stosowany w leczeniu chorób serca,
• Indometacyna – lek z grupy niesteroidowych leków przeciwzapalnych,
• Fenytoina stosowana w leczeniu napadów padaczkowych,
• Leki cytostatyczne (składowe chemioterapii), które działają bardzo silnie na wszystkie komórki szybko dzielące się: na komórki nowotworowe będące celem terapeutycznym, ale też i na prawidłowe komórki nabłonka.

Rany związane z przyjmowaniem leków często nawracają (zazwyczaj w tych samych miejscach), mogą być zmianami pojedynczymi lub występować grupowo. Najlepszym rozwiązaniem byłoby odstawienie leku powodującego owrzodzenia, jednak u niektórych pacjentów jest to wręcz niemożliwe (na przykład u pacjentów przyjmujących chemioterapię z powodu choroby onkologicznej), gdyż korzyści terapeutyczne związane z przyjmowaniem leku są dużo wyższe niż dyskomfort związany z jego działaniem niepożądanym. Podobna sytuacja ma miejsce u pacjentów leczonych radioterapią.

Warto wiedzieć, że przewlekłe owrzodzenia jamy ustnej mogą być związane ze stosowaniem nielegalnych środków odurzających bezpośrednio na śluzówki – mają one bowiem działanie silnie drażniące, czasem też połączone są z substancjami mechanicznie uszkadzającymi słabą barierę jamy ustnej.

Nawracające owrzodzenie aftowe

Choroba przybiera różne postaci. Pojawiające się afty mogą wyglądać jak drobne owrzodzenia o średnicy do 5 mm (mówi się wtedy o aftach małych lub aftach Mikulicza), zazwyczaj występujące po dwie lub trzy w jednym skupisku. Znikają maksymalnie w ciągu dwóch tygodni i nie pozostawiają po sobie śladu. W skrajnych przypadkach afty mogą przyjmować dużo większe rozmiary (nawet do 3 centymetrów średnicy) będąc powodem bardzo przykrych dolegliwości bólowych, problemów z mówieniem i trudności z połykaniem, zwłaszcza gdy umiejscowione są na podniebieniu miękkim czy tylnej ścianie gardła. Są to tzw. afty Suttona, które nie goją się tak szybko jak afty małe (proces ten może trwać nawet kilkanaście tygodni) i mogą pozostawiać blizny. Gdy zmiany nie wykazują cech gojenia, należy przeprowadzić dodatkową diagnostykę w kierunku rozrostu nowotworowego, która polega na pobraniu wycinka ze zmiany i zbadaniu go pod mikroskopem.

U około 10 % pacjentów cierpiących na afty nawracające, zmiany przyjmują formę opryszczkopodobną. Afty są wówczas bardzo małe (około 1-2 mm średnicy) i liczne (około 100), goją się w ciągu trzech tygodniu i, tak jak afty małe, nie pozostawiają blizn.

Owrzodzenia jamy ustnej w chorobach ogólnoustrojowych

Afty zwykle pojawiają się u osób zdrowych (dotyczą ok. 10 % populacji), ale w rzadkich przypadkach mogą być związane z chorobami ogólnoustrojowymi, takimi jak:

choroby krwi – głównie niedokrwistości niedoborowe (gdy w organizmie brakuje żelaza, kwasu foliowego lub witaminy B₁₂ – składników niezbędnych do prawidłowej produkcji składników krwi), ale też w przebiegu białaczek;

choroby układu pokarmowego – celiakia, choroba Leśniowskiego-Crohna, które między innymi doprowadzają do nieprawidłowego wchłaniania z przewodu pokarmowego niezbędnych dla organizmu składników;

cukrzyca – doprowadza do upośledzenia procesu gojenia się ran, więc drobne uszkodzenia w jamie ustnej mogą przekształcać się w dające dolegliwości owrzodzenia;

choroby reumatyczne – owrzodzenia mogą pojawić się u osób chorujących na toczeń rumieniowaty układowy czy reumatoidalne zapalenie stawów;

choroby skóry i śluzówek – pęcherzyca zwykła, rumień wielopostaciowy i inne;

zespół Behçeta – choroba należąca do grupy chorób zapalnych naczyń, charakteryzująca się występowaniem triady objawów: nawracających aft błony śluzowej jamy ustnej, nawracających aft błony śluzowej narządów płciowych oraz nawracającym zapaleniem tęczówki. Owrzodzenia mogą występować u osób cierpiących na inne choroby zapalne naczyń, takie jak ziarniniakowatość Wegenera czy olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic,

zespół PFAPA – czyli tzw. zespół okresowej gorączki i aftowego zapalenia jamy ustnej, gardła i węzłów chłonnych szyjnych,

zespół Sweeta – połączenie aftowego zapalenia jamy ustnej, stanów zapalnych oczu (spojówek i nadtwardówki) oraz zmian skórnych w postaci grudek lub guzków.

Zazwyczaj choroby ogólnoustrojowe dają początkowo inne objawy niż owrzodzenia jamy ustnej, jednak w niektórych przypadkach niegojąca się ranka może być pierwszym alarmem, że coś dzieje się źle w organizmie.

Zmiany na śluzówkach występują bardzo często również w przebiegu chorób zakaźnych, głównie tych wywołanych przez wirusy. Jednym z nich jest wirus HIV, który doprowadza do upośledzenia odporności organizmu ludzkiego. W związku z tym osoba zakażona wirusem HIV jest bardziej podatna na infekcje wywołane czynnikami, z którymi zdrowy organizm nie miałby problemu (na przykład grzybica jamy ustnej czy leiszmanioza). Mówi się wówczas o zakażeniach oportunistycznych. Ale wirusów wywołujących owrzodzenia na śluzówkach jest cała gama, a należą do nich między innymi:

• wirus ospy wietrznej,
• wirus cytomegalii,
• wirus Coxsackie,
• wirus opryszczki zwykłej,
• czy wirus Epstein-Barr wywołujący mononukleozę zakaźną.

Owrzodzenia jamy ustnej powstają też w przebiegu zakażeń bakteryjnych: w zapaleniu płuc wywołanym przez Mycoplasma pneumoniae, w kokluszu, kile czy gruźlicy. Choroby wirusowe oraz bakteryjne zazwyczaj przebiegają z objawami towarzyszącymi, powiększeniem węzłów chłonnych i ogólnym złym samopoczuciem, które nakierowują na przyczynę zmian w jamie ustnej. Leczenie polega wówczas na zlikwidowaniu choroby podstawowej (w chorobach wirusowych zazwyczaj stosuje się leczenie objawowe, w chorobach bakteryjnych stosuje się odpowiednie antybiotyki).