Sport a nadciśnienie

Klasyfikacja wysiłku fizycznego

W zależności od przeważającego rodzaju skurczów mięśni szkieletowych, możemy wyróżnić trzy typy wysiłku fizycznego:

• dynamiczny – z przewagą skurczów izotonicznych (mięsień skraca się, ale jego napięcie nie ulega zmianie) lub auksotonicznych (pobudzony mięsień zmienia długość i napięcie),
• statyczny – z przewagą skurczów izometrycznych (statycznych), w czasie których napięcie mięśnia zwiększa się bez zmiany jego długości np. utrzymywanie ciężaru, uścisk dłoni,
• oporowy – połączenie wysiłku izometrycznego i izotonicznego np. podnoszenie ciężaru.

Wysiłek fizyczny a układ krążenia

Regularna aktywność ruchowa może zwolnić, a nawet powstrzymać spadek wydolności fizycznej występujący wraz z wiekiem. Systematyczny wysiłek fizyczny powoduje wiele fizjologicznych zmian adaptacyjnych, które są obserwowane nie tylko podczas wykonywania pracy fizycznej, ale również w spoczynku w czasie przerw pomiędzy kolejnymi treningami. Największe zmiany obserwowane są w układzie krążenia i narządzie ruchu. Fizjologiczna adaptacja układu sercowo-naczyniowego osób systematycznie trenujących rozwija się w zakresie:

Budowa serca

Powiększa ono swoją objętość, co bezpośrednio wynika z przerostu mięśnia sercowego z jednoczesnym powiększeniem jego jam (u kobiet z około 600 do 800 ml, u mężczyzn z około 650 do ponad 1000 ml). Objętość serca u sportowców może osiągnąć nawet wartość 1700 ml. Przerost mięśnia sercowego u osoby trenującej, nazywany fizjologicznym przerostem mięśnia sercowego jest zjawiskiem odmiennym od patologicznego przerostu mięśnia sercowego powstającego w wyniku nadmiernych obciążeń hemodynamicznych działających na serce osoby chorej w sposób ciągły, nasilających się w czasie wysiłku. Polega on na przeroście (powiększeniu) kardiomiocytów – komórek mięśnia sercowego, a nie na zwiększeniu ich liczby (hiperplazji). Wiąże się z dobrą wydolnością serca, odpowiednim stosunkiem jego masy do tętnic wieńcowych oraz jest najczęściej ekscentryczny (jamy serca powiększają się proporcjonalnie do zwiększenia grubości ich ścian) i symetryczny.

Zobacz też: Podwyższone ciśnienie u dzieci – przyczyny, objawy, leczenie

Fizjologicznie powiększone serce w wyniku treningu fizycznego powraca do wymiarów wyjściowych 4-10 lat po zaprzestaniu treningu. Jako przyczynę fizjologicznego przerostu mięśnia sercowego u osób systematycznie trenujących wymienia się czynniki hemodynamiczne (zwiększenie obciążenia objętościowego przy wysiłku dynamicznym oraz wzrost obciążenia ciśnieniowego przy wysiłku siłowym), bradykardię czyli zwolnienie akcji serca, z charakterystycznym dla niej zwiększeniem wypełnienia komór serca w czasie rozkurczu, dużą zmienność wartości ciśnienia tętniczego w czasie wysiłku fizycznego o zróżnicowanej intensywności, czynniki neurohormonalne (stężenie noradrenaliny, kortyzolu), genetyczne oraz środowiskowe (zawartość tkanki tłuszczowej, ilość spożywanego chlorku sodu – soli kuchennej czy alkoholu).

Metabolizmu serca i krążenia wieńcowego

Serce osób wytrenowanych charakteryzuje zmniejszone zużycie tlenu, mniejszy przepływ przez naczynia wieńcowe w spoczynku oraz w czasie submaksymalnego wysiłku fizycznego. Najczęściej jest to wynik obniżonej akcji serca. Krążenie wieńcowe osoby wytrenowanej charakteryzuje się wolniejszym tempem przyrostu tętniczo-żylnej różnicy w zawartości tlenu w czasie kolejnych stopni obciążania wysiłkiem fizycznym. Jest to głównie wynik zwiększenia zawartości tlenu we krwi tętniczej, a w niewielkim stopniu zwiększenia wychwytu tlenu przez mięsień sercowy. Pod wpływem treningu fizycznego obserwuje się wzrost średnicy tętnic wieńcowych, a także pobudzenie zjawiska angiogenezy, czyli tworzenia nowych naczyń (przez zwiększenie stężenia dwutlenku węgla, obniżenie stężenia parcjalnego tlenu oraz obniżenie pH krwi).

Nerwowej regulacji pracy układu sercowo-naczyniowego

Następuje zmniejszenie aktywności składowej współczulnej autonomicznego układu nerwowego na rzecz zwiększenia napięcia składowej przywspółczulnej. Efektem jest spoczynkowa bradykardia. Adaptacja przejawia się także w czasie wysiłku – u osób wytrenowanych w czasie wysiłku submaksymalnego następuje mniejszy wzrost akcji serca. Trening fizyczny nie wpływa istotnie na maksymalną częstotliwość skurczów serca, której wartość zależy głównie od wieku osoby ćwiczącej.

Zmian czynnościowych układu krążenia

Spoczynkowa objętość wyrzutowa po okresie treningu fizycznego jest istotnie większa w porównaniu z okresem przed jego rozpoczęciem (wzrost z 60-80 ml do około 100 ml). Jest to związane między innymi z wydłużeniem okresu rozkurczu serca i zwiększeniem jego wypełnienia krwią. Pojemność minutowa w spoczynku, będąca ilorazem objętości wyrzutowej i akcji serca na minutę, jest mniejsza u osób wytrenowanych niż u osób niewytrenowanych (4-5 l/min. przed treningiem, <3 l/min. po regularnym treningu). Odwrotnie w czasie maksymalnego wysiłku fizycznego – pojemność minutowa może osiągnąć 45l /min. podczas gdy u osób niewytrenowanych wartość ta oscyluje około 20-25 l/min. U osób systematycznie trenujących obserwuje się również zwiększenie stabilności elektrycznej serca.

Wysiłek fizyczny u osób z nadciśnieniem tętniczym

Przeważa pogląd, że istotnego obniżenia spoczynkowej wartości ciśnienia tętniczego krwi pod wpływem systematycznego wysiłku o charakterze dynamicznym można się spodziewać zwłaszcza u osób, które przed jego podjęciem miały podwyższone wartości ciśnienia, były obciążone genetycznie nadciśnieniem tętniczym, lub u których ciśnienie tętnicze nie osiągnęło w spoczynku wartości progowych konicznych do rozpoznania nadciśnienia, ale się do nich zbliża (tzw. ciśnienie wysokie prawidłowe). Wysiłek fizyczny u osoby chorującej na nadciśnienie tętnicze powoduje szybszy niż w warunkach fizjologicznych wzrost wartości skurczowego i rozkurczowego ciśnienia tętniczego – jest to tzw. hipertensyjna reakcja na wysiłek fizyczny. Reakcja na wysiłek dynamiczny zarówno ten submaksymalny jak i maksymalny jest łagodniejsza niż w przypadku wysiłku oporowego lub statycznego. U dorosłej osoby z leczonym i dobrze kontrolowanym nadciśnieniem tętniczym wartości skurczowego ciśnienia tętniczego w czasie jednorazowego dynamicznego wysiłku fizycznego nie powinny przekraczać 230 mmHg. Pod wpływem systematycznego treningu aerobowego (tlenowego) o umiarkowanej intensywności dochodzi do obniżenia ciśnienia skurczowego i rozkurczowego (o odpowiednio 5,3 mmHg i 2,8 mmHg – wartości uśrednione). W czasie wykonywania testów wysiłkowych obserwuje się mniejsze przyrosty ciśnienia tętniczego krwi przy takich samych obciążeniach u osób wytrenowanych w porównaniu z niewytrenowanymi. Rozważa się różne mechanizmy tego efektu:

• rozwój unaczynienia czerwonych włókien mięśniowych,
• zwiększenie zdolności relaksacyjnych naczyń tętniczych,
• obniżenie gęstości receptorów adrenergicznych beta,
• wpływ wysiłku fizycznego na gospodarkę hormonalną.

Istotne znaczenie przypisuje się ekonomizacji pracy układu krążenia oraz modyfikacji innych czynników ryzyka chorób sercowo-naczyniowych, tj.:

• redukcji masy ciała,
• poprawie tolerancji glukozy,
• modyfikacji zaburzeń lipidowych (zwiększenie stężenia cholesterolu frakcji HDL i zmniejszenie stężenia trójglicerydów).