Otyłość – definicja, przyczyny, konsekwencje

Otyłość – definicja i metody stosowane w celu jej rozpoznania

Podstawowe pytanie brzmi, kiedy można mówić o problemie z otyłością? Według Światowej Organizacji Zdrowia WHO stwierdza się ją u osób, których BMI jest wyższe niż 30 kg/m². Przy czym wyróżnia się kilka stopni otyłości.

W zależności od wartości BMI podział ten wygląda następująco:

• otyłość I stopnia: 30-34,9 kg/m²;
• otyłość II stopnia: 35-39,9 kg/m²;
• otyłość III stopnia (inaczej otyłość olbrzymia): powyżej 40 kg/m²;

Jednak należy mieć na uwadze, że wskaźnik masy ciała BMI nie uwzględnia zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie. A to oznacza, że może być wysoki również u osób, które nie mają otyłości, a muskularną budowę ciała.

Dlatego w zapobieganiu i leczeniu otyłości wykonuje się również pomiar tkanki tłuszczowej m.in. za pomocą bioimpedancji elektrycznej (BIA). Polega ona na analizie składu ciała przy założeniu, że poszczególne tkanki w różnym stopniu przewodzą prąd.

Ponadto BIA pozwala na zbadanie zawartości tkanki tłuszczowej trzewnej (inaczej wiscelarnej). W przypadku jej nadmiaru diagnozowana jest otyłość brzuszna. Uważana za jeden z głównych czynników ryzyka chorób cywilizacyjnych.

Typy otyłości – otyłość u kobiet i otyłość u mężczyzn

Niezwykle istotnym aspektem otyłości jest miejsce odkładania się tkanki tłuszczowej. Te same nadmiarowe kilogramy rozłożone w inny sposób mogą być znacznie bardziej szkodliwe. Dlatego dwie osoby ważące tyle samo, ale cierpiące na otyłość innego typu, mają inne czynniki ryzyka. U osób dorosłych rozróżnia się głównie otyłość brzuszną i otyłość udowo-pośladkową.

Otyłość brzuszna znana również pod nazwami: otyłość trzewna, androidalna, typu jabłko, męska, wisceralna, centralna. Jest to najgroźniejsza forma otyłości. Dotyka częściej mężczyzn, choć zdarza się również u kobiet. Charakterystycznym objawem jest odkładanie się tkanki tłuszczowej na brzuchu, karku i ramionach. Powoduje to otłuszczenie narządów wewnętrznych. Tkanka tłuszczowa zlokalizowana w tych miejscach jest szczególnie aktywna metabolicznie. Oznacza to, że zachodzi w niej wiele procesów prowadzących do uwolnienia wolnych kwasów tłuszczowych i czynników zapalnych przyczyniających się do powstania miażdżycy. Jest jednym z typowych objawów zespołu metabolicznego.

Otyłość gynoidalna, pośladkowo-udowa, typu gruszka, żeńska. Tkanka tłuszczowa osadza się głównie w okolicy pośladków i ud i jest nieco mniej aktywna metabolicznie niż trzewna tkanka tłuszczowa. Jednak również zwiększa ryzyko chorób serca i układu ruchu. Otyłość tego typu jest częściej spotykana u kobiet, ale należy pamiętać, że wbrew nazwom oba typy otyłości mogą występować u każdej z płci.

Aby otyłość gynoidalną odróżnić od otyłości brzusznej, należy obliczyć wskaźnik WHR (ang. waist to hip ratio). W tym celu podziel obwód talii przez obwód bioder (oba powinny być podane w cm). Jeśli jest on równy lub większy niż 0,85 u kobiet lub 0,9 u mężczyzn, mówi się o otyłości brzusznej.

Jakie są najczęstsze przyczyny otyłości?

W zdrowym organizmie zapotrzebowanie energetyczne potrzebne do utrzymania podstawowego metabolizmu jest ściśle regulowane przez układ nerwowy. Strukturą za to odpowiedzialną jest podwzgórze, w którym znajdują się ośrodki głodu i sytości. Tylko część uzyskanej z pożywienia energii jest zużywana od razu na bieżące potrzeby, natomiast jej nadmiar magazynowany jest w postaci trójglicerydów w komórkach tkanki tłuszczowej (adipocytach). Z tego powodu spożywanie jednorazowo obfitych posiłków znacznie bardziej sprzyja otyłości niż małe i częste posiłki.

Co jeszcze może być powodem zwiększenia zawartości tkanki tłuszczowej w organizmie?

Często jako pierwsze bierze się pod uwagę tzw. czynniki środowiskowe. Pod tym pojęciem kryją się:

• dieta dostarczająca zbyt dużej ilości energii w stosunku do zapotrzebowania organizmu;
• posiłki złożone z produktów o wysokim stopniu przetworzenia, bogate w cukry proste i nasycone kwasy tłuszczowe;
• nieregularne spożywanie posiłków;
• siedzący tryb życia;
• niedobór snu – sen krótszy niż siedem godzin na dobę zmienia metabolizm, powodując wzrost apetytu i wzrost pragnienia na posiłki bogate w cukry.
• częste spożywanie alkoholu, palenie papierosów.

Przyczyną otyłości może być również choroba, w której przebiegu pojawiają się zaburzenia hormonalne, m.in. zespół policystycznych jajników czy niedoczynność tarczycy. Źródłem problemu z przyrostem masy ciała są również depresja, nerwica, a także zaburzenia odżywiania. Choroby układu ruchu – jak reumatoidalne zapalenie stawów, mogą prowadzić do ograniczenia ruchu, co sprzyja przybieraniu na wadze. Przyczyną otyłości są też uszkodzenia podwzgórza – uszkodzenie znajdujących się tam ośrodków głodu i sytości, np. przez urazy lub nowotwory.

Również leki stosowane w leczeniu chorób mogą zwiększać ryzyko otyłości (choć nie są jej bezpośrednią przyczyną). Zaliczają się do nich m.in. niektóre antydepresanty, glikokortykosteroidy, leki przeciwdrgawkowe.

Za przyczynę otyłości uznaje się również czynniki genetyczne. Uszkodzenia funkcji pojedynczego genu prowadzą do zaburzeń regulacji poboru pokarmu. Jest to tzw. otyłość monogenowa. Oprócz niej wyróżnia się też otyłość poligenową o złożonym podłożu. Ponadto czynniki genetyczne predysponujące do rozwoju otyłości pojawiają się w przypadku chorób, takich jak zespół Cohena czy Pradera-Willego.

Czym różni się otyłość pierwotna od otyłości wtórnej?

Ze względu na przyczynę wyróżnia się otyłość pierwotną lub wtórną. Pierwsza z wymienionych jest wynikiem nieprawidłowych nawyków żywieniowych, małej aktywności fizycznej, częstego sięgania po używki czy czynnikami genetycznymi. Z kolei otyłość wtórna związana jest z zaburzeniami hormonalnymi, chorobami podwzgórza lub przysadki mózgowej, zespołami uwarunkowanymi genetycznie czy długotrwałym przyjmowaniem wybranych leków.

Jakie są konsekwencje otyłości?

Nie bez powodu coraz głośniej mówi się o tym, że otyłość to choroba. Nadmiar tkanki tłuszczowej w organizmie niesie za sobą szereg poważnych konsekwencji. Wiąże się z większym ryzykiem rozwoju:

• chorób sercowo-naczyniowych (u osób otyłych częściej stwierdza się nadciśnienie tętnicze, miażdżycę),
• cukrzycy typu drugiego,
• nowotworów,
• zakrzepica,
• choroby pęcherzyka żółciowego (kamica pęcherzyka żółciowego),
• problemy ginekologiczne – takie jak bezpłodność i nieregularne miesiączki,
• problemy ze wzwodem i zaburzenia płodności u mężczyzn,
• stłuszczenie wątroby – prowadzące do jej zapalenia lub marskości,
• nowotwór – w tym nowotwory macicy, szyjki macicy, jajników, piersi, okrężnicy, prostnicy i prostaty,
• łojotok i trądzik,
• nadmierna potliwość.

Co więcej, otyłość wtórna lub pierwotna może być przyczyną bezdechu sennego, a także dolegliwości ze strony stawów (nadmiar tkanki tłuszczowej jest dla nich dodatkowym obciążeniem).

Nie należy pomijać również problemów natury psychicznej. Otyłość wiąże się z większym ryzykiem wystąpienia depresji. Może mieć także negatywny wpływ na samoocenę.

Zespół metaboliczny (zespół X) a otyłość

Jest to grupa czynników znacznie zwiększająca ryzyko rozwoju takich chorób, jak miażdżyca i cukrzyca typu 2 oraz wynikających z tego powikłań sercowo-naczyniowych, np. zawału lub udaru. Lekarz może stwierdzić zespół metaboliczny na podstawie niżej wymienionych czynników:

• otyłość centralna,
• nieprawidłowa tolerancja glukozy, insulinooporność i cukrzyca typu 2,
• podwyższony poziom trójglicerydów,
• niski poziom,,dobrego cholesterolu” HDL,
• nadciśnienie tętnicze.

Szacuje się, że obecność zespołu metabolicznego dwukrotnie, a nawet trzykrotnie zwiększa ryzyko wystąpienia chorób układu krążenia i aż pięciokrotnie podnosi ryzyko rozwoju cukrzycy typu 2.

Mimo znacznego postępu w diagnostyce, leczeniu i prewencji, choroby sercowo-naczyniowe o podłożu miażdżycowym pozostają główną przyczyną śmierci w krajach o wysokim poziomie rozwoju.

Profilaktyka i leczenie otyłości

Patrząc na to, jakie problemy mogą pojawić się, gdy zawartość tkanki tłuszczowej jest zbyt duża, nasuwa się kolejne pytanie. Jak wygląda profilaktyka otyłości i jakie metody są wykorzystywane w jej leczeniu?

Profilaktyka otyłości to przede wszystkim przestrzeganie zasad zdrowego stylu życia. Podstawą jest odpowiednio zbilansowana dieta połączona z regularną aktywnością fizyczną. Dlatego, jeśli chcesz utrzymać prawidłową masę ciała, pamiętaj o tym, aby:

• dostosować kaloryczność jadłospisu do indywidualnych potrzeb. Dostarczanie zbyt dużej ilości energii powoduje zwiększenie masy ciała. Z kolei zbyt niska kaloryczność, stosowanie restrykcyjnych diet przynosi z reguły tylko krótkotrwały efekt. W dłuższej perspektywie pojawiają się problemy ze spowolnionym metabolizmem i powrotem do wyjściowej masy ciała;
• regularnie spożywać posiłki. Zaleca się, aby odstępy między nimi nie były dłuższe niż 4-5 godzin;
• dbać o to, aby jadłospis składał się z jak najmniej przetworzonych produktów o niskim indeksie glikemicznym.

To tylko kilka ogólnych zasad. Jeśli przyczyną nadmiernej masy ciała jest niezdrowa dieta, najlepiej zgłoś się po pomoc do specjalisty. Dzięki niemu szybciej dojdziesz do tego, gdzie kryje się problem (który nie zawsze jest oczywisty) i zyskasz pewność, że Twój jadłospis spełnia potrzeby organizmu.

Pamiętaj również o tym, że ważne jest połączenie zdrowej diety i regularnej aktywności fizycznej. Zgodnie z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia osoby dorosłe powinny wykonywać tygodniowo minimum 150-300 ćwiczeń aerobowych o umiarkowanej sile.