Planowanie ciąży a żelazo i kwas foliowy

Czym jest kwas foliowy? Dlaczego jest ważny?

Kwas foliowy, nazywany niekiedy witaminą B₉, jest zaliczany do 13 witamin, które są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Nie jest wytwarzany w ciele człowieka, dlatego tak ważne jest jego właściwe spożywanie z pokarmem, a w przypadkach małej zawartości witaminy B₉ w jedzeniu – przyjmowanie suplementów diety. W niektórych krajach np. Stanach Zjednoczony, Kanadzie wprowadzono suplementację mąki kwasem foliowym w celu zapobiegania najgroźniejszym powikłaniom jego niedoboru u kobiet ciężarnych. W Polsce pomimo wielokrotnych prób wprowadzenia zmian w prawie, nie udało się tego dokonać.

Kwas foliowy w pokarmie występuje pod postacią folianów. Znajdują się one w zielonych liściach warzyw np. szpinaku, sałacie, kapuście, pietruszce, a także w żółtku jaja, wątróbce i owocach cytrusowych. Są niestabilne w wysokiej temperaturze, co oznacza, że należy spożywać wyżej wymienione produkty w postaci surowej. Z kolei syntetycznie wytwarzany kwas foliowy jest obecny w suplementach diety i żywności sztucznie wzbogacanej w mikro- i makroelementy, np. płatkach kukurydzianych.

Ani foliany, ani kwas foliowy nie działają od razu w organizmie człowieka. Muszą zostać najpierw przetworzone przez specjalne enzymy do postaci czynnej. Procesy przetwarzania trwają różnie długo u każdego człowieka. Istnieje grupa ludzi o bardzo wolnym metabolizmie kwasu foliowego. W tych przypadkach podstawowa suplementacja może być niewystarczająca i pomimo jej stosowania mogą występować powikłania niedoboru kwasu foliowego. Dlatego też pojawiają się coraz częściej doniesienia o przewadze w stosowaniu czynnej formy kwasu foliowego, która omija działanie zmiennego szlaku.

Kwas foliowy to mikroelement niezbędny do syntezy poszczególnych elementów DNA, obecnego w każdej komórce. Ma to szczególne znaczenie w tkankach o bardzo szybkim metabolizmie, ciągle odnawiających się jak np. w układzie nerwowym, krwiotwórczym, pokarmowym.

Niedobory kwasu foliowego w ciąży

Obecność kwasu foliowego w diecie jest szczególnie istotna u kobiet w ciąży i u tych, które planują urodzić dziecko. Jego brak może prowadzić do ciężkich i nieodwracalnych zmian w czasie rozwoju płodu.

Najpoważniejszymi powikłaniami, jakie mogą wystąpić u kobiet z niedoborami kwasy foliowego mogą być:

• zaburzenia funkcji nerwów obwodowych; najczęstsze objawy to osłabienie czucia na stopach, rękach,
• powstanie niedokrwistości ciężarnych, czyli tzw. anemii; najczęściej w badaniach rozpoznaje się obniżony poziom hemoglobiny, hematokrytu, pojedyncza krwinka czerwona ma bardzo dużą objętość.

Niedobór kwasu foliowego w ciąży może powodować u kobiety takie objawy jak:

• biegunki osłabiające wchłanianie substancji pokarmowych z przewodu pokarmowego,
• trudność w zasypianiu,
• apatia i rozdrażnienie,
• obrzęki,
• żółte zabarwienie skóry, wygładzony język,
• choroby serca i naczyń krwionośnych oraz nowotwory.

Najpoważniejszymi powikłaniami, jakie mogą wystąpić u płodu kobiet z niedoborami kwasy foliowego mogą być:

• ciężkie zaburzenia rozwojowe układu nerwowego u dziecka,
• wady cewy nerwowej – układ nerwowy składa się z intensywnie dzielących się komórek, stale odnawiających się, początkowo ma postać długiej płaskiej wstęgi, która przekształcając się w postać rynienki zamyka się tworząc rdzeń kręgowy. Brak kwasu foliowego prowadzi do niecałkowitego zamknięcia rynienki. Powstają rozszczepy kręgosłupa, przepukliny oponowe i oponowo-rdzeniowe na różnych poziomach. Część tych wad może nie dawać objawów w przyszłym życiu dziecka, ale niektóre powodują ciężkie powikłania w postaci śmiertelnych wad mózgu bądź porażenia kończyn (brak możliwości ruchu),
• wady wrodzone serca,
• wady podniebienia – najczęściej rozszczepy podniebienia.

Czy przyjmować kwas foliowy w ciąży?

Zaleca się stosowanie kwasu foliowego w postaci suplementów diety (jedzenie nie jest pewnym źródłem właściwej ilości tego mikroelementu) na poziomie 0,4 mg przez około 2-3 miesiące przed planowanym zajściem w ciążę i przez pierwsze 3 miesiące jej trwania. Szczególnie ważne są pierwsze tygodnie ciąży, kiedy to zachodzi intensywne tworzenie organów wewnętrznych. Podkreśla się okres około 8 tygodnia jako czas zamykania cewy nerwowej. Jednak z powodu dużej liczby nieplanowanych ciąż zaleca się wszystkim kobietom w wieku rozrodczym, które potencjalnie mogą zajść w ciążę przyjmowanie kwasu foliowego codziennie.

Należy również dodać, że u kobiet, które urodziły w poprzedniej ciąży dziecko z wadą cewy nerwowej, zaleca się zwiększenie dawki kwasu foliowego do 4 mg/dzień, z powodu zwiększonego ryzyka wystąpienia podobnych nieprawidłowości w kolejnej ciąży.

Ponadto ostatnio coraz częściej wspomina się o roli kwasu foliowego w zapobieganiu porodowi przedwczesnemu i korzyści przy jego stosowaniu w prawidłowym wytwarzaniu kosmówki (jedna z błon płodowych), co warunkuje prawidłowe zagnieżdżenie zarodka w jamie macicy.

Zapotrzebowanie na żelazo w ciąży

Żelazo jest mikroelementem niezbędnym w organizmie człowieka do wytwarzania hemoglobiny, która jest potrzebna do produkcji czerwonych krwinek transportujących tlen do wszystkich komórek ciała. W sytuacji, gdy podaż żelaza jest zbyt mała, erytrocyty – czerwone krwinki są zbyt małe by efektywnie przenosić taka ilość tlenu do komórek jakiej potrzebuje organizm. Niedobór żelaza w ciąży to najczęstsza przyczyna niedokrwistości w ciąży. Szacuje się, że jest to nawet 80% przypadków anemii w ciąży.

Niedobór żelaza w ciąży wpływa przede wszystkim na zmniejszenie syntezy czerwonych krwinek w organizmie kobiety. Skutkuje powikłaniami zarówno ze strony matki jak i dziecka.

Niedobór żelaza w ciąży może prowadzić u matki do takich objawów jak:

• ogólne osłabienie,
• widoczne objawy niedokrwistości, takie jak bladość skóry,
• bezsenność, rozdrażnienie,
• sucha i chłodna skóra,
• podatność na infekcje,
• skłonność po powstawania nadkażeń skóry, np zajadów,
• piekący ból języka i jego wygładzenie.

Niedobór żelaza w ciąży może prowadzić u poważnych powikłań u płodu. Żelazo, podobnie jak kwas foliowy, warunkuje prawidłowy rozwój ośrodkowego układu nerwowego dziecka. Słaby transport tlenu do zarodka zaburza jego rozwój, prowadząc do wad rozwojowych.

Czy przyjmować żelazo w ciąży?

W przypadku żelaza ważna jest kontrola morfologii krwi w okresie przed ciążą, jak i w czasie ciąży. W przypadku rozpoznania niedokrwistości u przyszłej matki wskazane jest unormowanie czynności układu krwiotwórczego przed i ścisła kontrola po zajściu w ciążę.

Bywa, że zbilansowana dieta wystarczy do zapewnienia pełnego zapotrzebowania na żelazo w czasie ciąży. Gdy pojawią się niedobory tego pierwiastka, wskazana jest jego suplementacja. Dzienne zapotrzebowanie na żelazo w czasie ciąży określa się na około 25 mg na dobę. Należy dodać, że z każdym dodatkowym miesiącem ciąży wzrasta dobowe zapotrzebowanie kobiety ciężarnej na żelazo. Z tego też powodu należy uświadomić pacjentkę o konieczności zwiększania ilości mięsa w diecie, a w przypadku pogarszania się parametrów morfologii – włączenie suplementów diety.

Właściwe przygotowanie do ciąży może zapobiec poważnym powikłaniom zarówno ze strony matki, jak i dziecka. Ciąża to stan niezwykle obciążający organizm matki, dlatego tak ważna jest pełnia zdrowia w chwili zajścia w ciążę. Bezsprzeczną rolę w okresie przedciążowym odgrywa kwas foliowy, który zapobiega ciężkim wadom wrodzonym płodu. Suplementacja żelaza po konsultacji z lekarzem uzależniona jest od stanu organizmu przyszłej matki. Prawidłowe przygotowanie do ciąży, znacznie zwiększa szanse na urodzenie dziecka w pełni zdrowego.

Pokarmy bogate w żelazo to:

czerwone mięso (wieprzowina, wołowina), w mniejszym stopniu drób – najmniej w piersiach drobiu,

• jajka,
• wątróbka wołowa i wieprzowa,
• soja,
• fasola biała,
• mięso ryb,
• orzechy,
• zielone warzywa.

W celu zwiększenia wchłaniania żelaza w ciąży, zaleca się spożywanie pokarmów bogatych w witaminę C, np. surową paprykę, pietruszkę, kiszone ogórki i kapustę. Z kolei ograniczeniu powinny ulec: mocna herbata, kawa, otręby, kasze, które hamują wchłanianie żelaza z przewodu pokarmowego.