DEET na komary – szkodliwy czy nie?

Dlaczego komary gryzą?

Człowieka kąsają jedynie samice komarów, które po zapłodnieniu potrzebują krwi jako pożywienia, aby zapewnić prawidłowy rozwój jajom składanym w wodzie. Komarzyca lokalizuje człowieka przede wszystkim po charakterystycznym zapachu. Dodatkowo wydychany przez ludzi dwutlenek węgla oraz wydzielane ciepło pomagają odnaleźć owadowi żywiciela.

W momencie ukłucia do skóry człowieka dostaje się ślina komarzycy, która wywołuje reakcję uczuleniową w miejscu ukąszenia. Pojawia się charakterystyczne zaczerwienienie i silny świąd skóry. Powstałą zmianę niektórzy określają jako ''bąbel na skórze''. Nasilenie zmian skórnych zależy od wrażliwości konkretnej osoby na toksyny zawarte w ślinie owada.

U dorosłych, częściej niż u dzieci, występują późne reakcje widoczne na skórze. Mają one postać obrzęku i miejscowego stwardnienia skóry. Pojawiają się po 12–48 godzinach od ugryzieniu owada. Utrzymują się do kilku dni, po czym – cofają samoistnie. Nie są groźne dla zdrowia. Silne reakcje alergiczne na toksyny śliny komara zdarzają się niezwykle rzadko i nie są one groźne dla życia. Ponadto komary żyjące w Polsce nie przenoszą niebezpiecznych chorób.

Ukąszenie przez komara u dziecka

W przypadku małych dzieci (do ukończenia 1. roku życia) reakcje skórne są albo niewidoczne po pierwszym ukłuciu komara lub mocno nasilone. Co ważne bardzo rzadko bywają one groźne dla zdrowia malca. U niemowląt system odpornościowy dopiero się rozwija i z tego powodu jego reakcje obronne bywają nadmierne lub nie dość intensywne.

Najczęściej w kilka minut po ukąszeniu pojawia się świąd i ból, a zaraz po nim rumień oraz lekki obrzęk w miejscu ukłucia komara. Dzieje się tak, ponieważ, w odpowiedzi na toksyczną ślinę owada, uwalniana jest histamina – substancja, która powoduje m.in. rozszerzenie naczyń krwionośnych w skórze. Zmiany te są największe do około 30 minut po ugryzieniu, a później cofają się samoistnie. Po kilku godzinach w miejscu ukąszenia przez komara u niemowlęcia może pojawić się blada, swędząca grudka lub bladoróżowy bąbel pokrzywkowy. Największe rozmiary osiągają one około doby po ukłuciu i również same zanikają. Reakcje starszych dzieci na ukąszenie komara są z reguły bardzo podobne do tych, które pojawiają się u niemowląt.

W niektórych przypadkach, po kolejnym ukąszeniu, na skórze dziecka mogą pojawiać się pęcherze wypełnione przejrzystym płynem. Po przebiciu czasami ulegają nadkażeniu bakteryjnemu. Dodatkowo może wystąpić gorączka i powiększenie węzłów chłonnych. U pozostałych dzieci (uczulonych wcześniej) dochodzi czasem do wygaszania reakcji skórnej po kolejnych ukąszeniach, aż do zupełnego braku zmian. Jest to przykład ''naturalnego odczulania''.

Co robić po ukąszeniu komara?

• Początkowo należy zmniejszyć swędzenie skóry w miejscu po ukłuciu. Jest to szczególnie istotne w przypadku niemowląt i małych dzieci, które drapią się odruchowo, są niespokojne i płaczą. Drapanie powoduje przedłużenie swędzenia, ponieważ w ten sposób toksyny komara są "wgniatane" coraz głębiej. Rozdrapywanie zmian spowoduje także pojawienie się małych ran, które łatwo ulegają zakażeniu.
• Najprostszym sposobem na ukąszenie komara jest ochłodzenie skóry w miejscu ugryzienia. Jako zimny okład mogą posłużyć kostki lodu zawinięte w bawełnianą szmatkę lub przedmiot przechowywany w lodówce, np. słoik lub puszka. Pomoże również pieluszka zamoczona w zimnej wodzie. Dzięki schłodzeniu, oprócz zmniejszenia świądu, zostanie ograniczony też obrzęk oraz ból.
• Bardzo skuteczne są dostępne w aptece bez recepty preparaty w postaci żelu w tubce. Ich formuła oparta jest na fizycznej aktywności osmotycznej. Już kilka sekund po naniesieniu na podrażnioną skórę preparat zmniejsza obrzęki, łagodzi świąd i podrażnienia. Żel na ukąszenia usuwa toksyny wstrzyknięte przez owady oraz substancje wytworzone w reakcji na ukąszenie.
• Gdy miejsce ukąszenia jest już zadrapane, dobrze jest posmarować je spirytusem salicylowym lub jednoprocentowym, wodnym roztworem gencjany, co zabezpieczy ranę przed zakażeniem. Nie wolno stosować długotrwałych okładów zawierających alkohol, który ma zdolność wchłaniania się przez skórę.
• Po ugryzieniu przez komara kojąco działa także roztwór soli i octu lub kilka kropel soku z cytryny.
• Swędzenie łagodzi także posmarowanie zmiany śliną lub wodą z mydłem.

Pszczoły, osy, meszki i kleszcze – co robić po ukąszeniu lub użądleniu?

W okresie wiosenno-letnim zdecydowanie największym problemem są ukąszenia komarów, a wynika to przede wszystkim z tego, że spotykamy się z nimi najczęściej. Nie możemy jednak zapominać o innych owadach, których ugryzienia także potrafią uprzykrzyć nam życie, nieraz bardziej niż te spowodowane przez komary.

• Użądlenie przez pszczoły i osy – ugryzienia przez nie są wyjątkowo bolesne, a także dużo bardziej niebezpieczne, gdyż wiele osób jest uczulonych na nie i w związku z tym reakcja po ugryzieniu przebiegać może gwałtownie. Główne objawy to ból, obrzęk i rumień w miejscu ukąszenia. Po ukąszeniu należy usunąć żądło, jeśli nadal tkwi w skórze, a następnie miejsce to dokładnie umyć wodą z mydłem, aby zapobiec rozwojowi zakażenia. Warto również skorzystać z dostępnych na rynku preparatów (żel, maść) mających właściwości chłodzące i łagodzące doznania bólowe.
• Ugryzienie przez meszki – ukąszenia przez te niewielkie owady są niezwykle bolesne, na skórze pojawiają się niewielkie ranki, z których może sączyć się płynna treść, możliwe jest również pozostanie małych blizn.
• Ukąszenie przez kleszcza – ugryzień przez kleszcze boimy się szczególnie, gdyż mogą one być przyczyną rozwoju poważnej w skutkach choroby, jaką jest borelioza. Jeśli po powrocie ze spaceru widzimy kleszcza, który przyczepił się do naszego ciała, musimy go usunąć w całości. Jeśli obawiamy się lub nie potrafimy zrobić tego samodzielnie, należy zgłosić się do lekarza. Na szczęście nie każde ugryzienie przez kleszcza kończy się chorobą.

Co to jest DEET i gdzie znajdziemy tę substancję?

DEET, czyli N,N-dietylo-meta-toluamid (N,N-diethyl-m-toluamide, inaczejN,N-diethyl-3-methylbenzamide), to etoksylowany alkohol benzylowy, który znajduje zastosowanie jako repelent oraz surowiec do wytwarzania preparatów biobójczych w przemyśle chemicznym, chemiczno-technicznym i farmaceutycznym. Klasyfikowany jest jako produkt szkodliwy (kategoria 4 – toksyczność ostra) i drażniący (na oczy i skórę). Jego skuteczność szacuje się na około 75 %, natomiast bezpieczeństwo na blisko 50 %.

Związek ten w czystej postaci jest cieczą koloru bezbarwnego do jasno żółtego. Ma charakterystyczny, dosyć nieprzyjemny zapach. Rozpuszcza się w wodzie i wchodzi w reakcje z mocnymi kwasami, zasadami oraz środkami utleniającymi.

Po naniesieniu produktów zawierających N,N-dietylo-m-toluamid na skórę, związek ten paruje pod wpływem ciepła. Następuje wówczas zablokowanie receptorów czuciowych owada, a to działa na niego odstraszająco i odpychająco. DEET zarówno u owadów, jak i u ssaków powoduje zablokowanie działania niezwykle ważnego enzymu ośrodkowego układu nerwowego, a więc acetylocholinesterazy (AChE). Esteraza acetylocholinowa aktywnie uczestniczy w reakcji hydrolizy acetylocholiny (jeden z podstawowych neuroprzekaźników, związków uczestniczących w transporcie impulsów nerwowych w mózgu), czyli powoduje jej rozkład na octan oraz cholinę. Taki mechanizm działania pozwala wyciągnąć wniosek, iż ubocznym efektem działania DEET jest neurotoksyczność.

DEET na komary – jak działa?

N-dietylo-meta-toluamid jest składnikiem wielu środków chemicznych odstraszających komary, a także kleszcze, meszki, muchy końskie i inne owady kłujące. Wciąż uważa się go za wysoce użyteczny i skuteczny repelent, polecany zwłaszcza w sytuacji narażenia na insekty przenoszące groźne choroby tropikalne. Jednakże warto zaznaczyć, iż, na skutek mutacji genowych, część komarów i much stała się niewrażliwa na jego zapach, ponadto inne często po kilkugodzinnym kontakcie z tym środkiem zwyczajnie zaczynają go ignorować (osłabiona wrażliwość receptorów węchu).

DEET to substancja czynna, która występuje w wielu postaciach żeli, kremów, pianek, płynów oraz sprejów odstraszających komary. Ich działanie zabezpieczające przed ukąszeniami owadów powinno utrzymywać się nawet przez 6‑8 godzin (zależnie od stężenia N,N-dietylo-meta-toluamidu w danym produkcie). Preparatami, które zawierają ten związek syntetyczny powinno się posmarować lub spryskać ciało z odległości 15‑20 cm. Podaje się, że zawartość DEET w preparatach na komary musi wynosić co najmniej 20 %, żeby można uznać te środki za wystarczająco skuteczne. Należy jednak pamiętać, że stężenie tej substancji chemicznej w środkach na komary dla dzieci, a szczególnie dla niemowląt, które aplikowane są bezpośrednio na ich delikatną i wrażliwą skórę, nie może przekraczać 10 %. Jeśli już musimy u nich zastosować środek z DEET, za zdecydowanie bezpieczniejsze należy uznać delikatne spryskanie ubranka dziecka takim środkiem odstraszającym komary.

Mimo, że środki odstraszające komary mogą być nakładane na ten sam obszar skóry jednocześnie z preparatami zawierającymi filtry UV, istnieją jednak badania, które dowodzą, iż DEET osłabia wówczas skuteczności ochrony przed szkodliwym promieniowaniem słonecznym. Poleca się w takiej sytuacji najpierw zastosować krem z filtrem, a dopiero później produkt z N,N-dietylo-meta-toluamidem. Co ważne, odwrotne postępowanie może również zmniejszyć siłę działania DEET. Ponadto, według innych źródeł, tego repelentu nie powinno się nanosić na skórę razem z innymi substancjami o aktywności farmakologicznej, gdyż może to nasilić ich wchłanianie. N,N-dietylo-m-toluamid wzmaga także toksyczność innych insektycydów, głównie karbaminianów.

Czytaj również: Rośliny odstraszające komary

DEET a wpływ na organizm człowieka

Obecnie preparaty zawierające DEET zostały wycofane z aptek, ponieważ ich głównym przeznaczeniem jest zastosowanie biobójcze albo jako środki repelencyjne odstraszające owady na zewnątrz pomieszczeń. Są one jednak wciąż bardzo popularne jako środki bezpośrednio zniechęcające komary do kłucia ludzi i powszechnie dostępne w wielu marketach czy drogeriach. Dlatego warto wiedzieć, jak N,N-dietylo-meta-toluamid wpływa na organizm i dlaczego powinien być zastępowany innymi produktami, wytwarzanymi na bazie znacznie bezpieczniejszych składników naturalnych, głównie olejków eterycznych.

Według danych zawartych w karcie charakterystyki, DEET nie działa uczulająco oraz mutagennie. Jednakże, zgodnie z dyrektywą Komisji Europejskiej (2010/51/UE z dnia 11.08.2010 r.), stosowanie środków odstraszających komary, których składnik aktywny stanowi N,N-dietylo-m-toluamid, jest bezwzględnie zakazane w przypadku noworodków (do 2. miesiąca życia) oraz u kobiet będących w ciąży, ponieważ stwarza on ryzyko uszkodzenia płodu. Ich zastosowanie powinno być również ograniczone u dzieci, które nie ukończyły 12. roku życia. Zachowanie szczególnej ostrożności w miejscowym aplikowaniu preparatów zwłaszcza na skórę noworodków, niemowląt i małych dzieci jest konieczne, ponieważ w większym stopniu niż u młodzieży i osób dorosłych przenikają przez nią substancje aktywne, a to może spowodować niezamierzone działania niepożądane.

Czy DEET jest szkodliwe?

Jaka jest szkodliwość DEET? Obecnie można natrafić na coraz więcej publikacji mówiących o tym, że DEET to substancja wysoce szkodliwa. Przez wielu naukowców uznawana jest za silnie trującą, ponieważ stwarza zagrożenie dla zdrowia ludzi, zarówno po przypadkowym połknięciu, jak i przy zastosowaniu zewnętrznym. Zbyt częste używanie preparatów z tym związkiem oraz aplikowanie ich w nadmiernych ilościach lub na dużą powierzchnię ciała może bowiem wywoływać podrażnienia skóry i oczu (przy czym wpływ drażniący na skórę jest słabszy niż na oczy), czy też działać toksyczne na układ nerwowy. W skrajnych przypadkach stwarzają one nawet ryzyko paraliżu oraz uszkodzenia mózgu. Można natrafić również na doniesienia o ich potencjalnym wpływie na funkcjonowanie układu rozrodczego.

Dla zdrowia szkodliwe może okazać się już nawet trzykrotne użycie preparatu z DEET w ciągu doby. W celu ograniczenia ryzyka występowania działań niepożądanych, bezwzględnie należy czytać etykiety tych produktów, na których to producenci muszą szczegółowo opisywać sposób oraz częstotliwość ich dawkowania. Jeśli już musimy sięgnąć po taki środek, poleca się wybierać jego możliwie najniższe stężenia, przy czym najlepiej stosować te preparaty nie bezpośrednio na odkryte części ciała, a na ubranie. Poza tym warto pamiętać, aby niczym nie zakrywać posmarowanego miejsca, ponieważ wówczas skóra zaczyna się nadmiernie pocić, w wyniku czego omawiana substancja silniej wnika do organizmu, a jej szkodliwość jest wyższa.

W sytuacji wystąpienia złego samopoczucia na skutek wdychania lub przypadkowego połknięcia preparatu z DEET należy przepłukać usta wodą, zapewnić dopływ świeżego powietrza i bezwzględnie skontaktować się z lekarzem i/lub ośrodkiem zatruć. Po niezamierzonym kontakcie ze skórą, należy zmyć taki środek dużą ilością wody z mydłem. A jeśli zaobserwujemy podrażnienie skóry, również warto zwrócić się o pomoc do lekarza. Natomiast po kontakcie takiego produktu z oczami, przez co najmniej 10 minut powinno się ostrożnie płukać je wodą, pamiętając, aby ewentualnie wcześniej wyjąć soczewki kontaktowe, a później zgłosić się do okulisty.

Sprawdź również: Domowe i naturalne sposoby na komary

Nie należy stosować DEET u najmniejszych dzieci. Szkodliwy środek nie tylko łatwiej wchłania się przez skórę dziecka, ale jego drobinki w trakcie rozpylania aerozolu mogą przedostać się do układu oddechowego noworodka lub niemowlęcia.

współpraca: lek. Patrycja Dębosz