Leki a alkohol

Przyczyny interakcji alkoholu z lekami

Alkohol jest jednym z ważniejszych czynników egzogennych (pozaustrojowych) modyfikujących, a więc wzmacniających lub hamujących dostępność i działanie leków. Skutkiem tych interakcji może być brak lub zmniejszenie efektów terapeutycznych stosowanych środków farmakologicznych, bądź też wystąpienie albo nasilenie ich działań niepożądanych oraz niebezpiecznych powikłań. Również leki mogą oddziaływać na metabolizm alkoholu w organizmie i nasilać jego działanie. Z tych powodów przeciwwskazane jest nawet okazjonalne wypicie „symbolicznej” ilości napoju alkoholowego w trakcie farmakoterapii, w szczególności podczas przyjmowania antybiotyków lub leków uspokajających.

Przeczytaj też: Ból brzucha po alkoholu

Alkohol stanowi jedną z przyczyn występowania zatruć ostrych i przewlekłych, natomiast przedawkowanie leków i popicie ich napojem alkoholowym stanowi podręcznikowy przykład zatrucia mieszanego. Już niewielka ilość wypitego alkoholu przy jednoczesnym zażywaniu preparatów leczniczych może w istotny sposób zaburzyć stan zdrowia pacjenta, ponieważ wpływa on na wiele przemian biochemicznych i reakcji enzymatycznych zachodzących w organizmie. To niezwykle aktywna substancja, która bardzo szybko wchłania się z przewodu pokarmowego do krwiobiegu i wyraźnie oddziałuje na metabolizm wielu leków, gdyż wchodzi w interakcje z ich składnikami. Alkohol wpływa na wchłanianie, wiązanie się z białkami bądź dystrybucję w organizmie różnych substancji leczniczych, ale może także zaburzać wydalanie leków i ich metabolitów z organizmu.

Każdy człowiek wykazuje indywidualną tolerancję na alkohol (różna zawartość izoenzymu dehydrogenazy aldehydowej o odmiennej aktywności), dlatego też po wypiciu tej samej ilości napoju alkoholowego stwierdza się różne stężenia etanolu we krwi u poszczególnych osób. Jest on szczególnie niebezpieczny dla kobiet i osób starszych, a jego wysoką zawartość we krwi stwierdza się również u ludzi regularnie spożywających alkohol. Wynika to ze zmniejszonej u tych grup osób aktywności dehydrogenazy alkoholowej (ADH), która odpowiedzialna jest za metabolizm alkoholu w wątrobie. Wspomniany enzym uczestniczy w przemianie etanolu do aldehydu octowego, a związek ten ulega natomiast dalszemu utlenianiu do kwasu octowego przy udziale dehydrogenazy aldehydowej (ALDH) i oksydazy aldehydowej. Zaburzenie przebiegu tego procesu skutkuje nagromadzeniem się wysoce szkodliwego dla człowieka aldehydu octowego głównie w wątrobie i mózgu, a także wzmocnieniem i nasileniem jego toksycznego działania, co powoduje uszkodzenie wielu narządów.

Alkohol działa na ośrodkowy układ nerwowy (oun) i osłabia jego aktywność, zwłaszcza jeśli przyjmowany jest w połączeniu z lekami przeciwlękowymi, przeciwdepresyjnymi, neuroleptykami, opioidowymi lekami przeciwbólowymi, lekami przeciwpadaczkowymi, antyhistaminowymi, hipotensyjnymi, a także z agonistami receptorów α₂‑adrenergicznych czy rezerpiną. Spożywany podczas farmakoterapii inhibitorami monoaminookysydazy (np. moklobemid) stwarza niebezpieczeństwo wystąpienia reakcji nietolerancji, przyjmowany zaś równocześnie z kofeiną, może wywoływać złudne uczucie wytrzeźwienia, wskutek działania psychopobudzającego. Z kolei np. u mężczyzn stosujących apomorfinę w leczeniu zaburzeń wzwodu, alkohol nasila ryzyko występowania hipotonii.

Przeczytaj też: Czym jest choroba alkoholowa?

Wpływ leków na metabolizm etanolu

Nie tylko alkohol może wpływać na metabolizm leków. Również składniki wielu produktów leczniczych oddziałują na wchłanianie, przemiany metaboliczne oraz wydalanie etanolu z organizmu. Skutkuje to często wzmocnieniem toksycznego działania alkoholu i jego metabolitów, ale także wydłużeniem i nasileniem stanu upojenia alkoholowego.

Leki kompetycyjnie hamujące dehydrogenazę alkoholową (leki stosowane w zakażeniach bakteryjnych lub grzybiczych – np. cefalosporyny, metronidazol, furazolidon, gryzeofulwina, przeciwmalaryczna chinakryna, a także pochodne sulfonylomocznika stosowane w cukrzycy oraz disulfiram). Opis interakcji: leki te powodują nagromadzenie się oraz ujawnienie i nasilenie toksycznego działania aldehydu octowego w organizmie. Objawy tej interakcji: dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego (gł. bole brzucha, nudności i wymioty), układu oddechowego i krążenia (gwałtowne zmiany w ciśnieniu krwi, ryzyko zapaści), także bóle głowy, pocenie się, zaczerwienienie na twarzy, czasem drgawki;

Leki nasilające depresyjne działanie alkoholu na ośrodkowy układ nerwowy (leki przeciwnadciśnieniowe – np. dihydralazyna, metyldopa, rezerpina, ramipril; agoniści receptorów α₂‑adrenergicznych – klonidyna, metyldopa; leki blokujące receptory β-adrenergiczne – np. atenolol, metoprolol, nadolol; leki przeciwhistaminowe H₁– np. cetyryzyna, prometazyna; antagoniści receptora H_2­ – np. ranitydyna, cymetydyna; inne – cyzapryd, atropina).Objawy: zmniejszenie koncentracji uwagi, opóźnienie refluksu, zaburzenia koordynacji ruchowej, pogorszenie sprawności psychomotorycznej, nadmierna senność, spowolnienie, omdlenia;

Leki hamujące rozkład i usuwanie alkoholu z organizmu (gł. leki blokujące kanał wapniowy – np. werapamil).Opis interakcji: dochodzi do podwyższenia stężenia oraz wydłużenia obecności alkoholu we krwi.Objawy: zmiana zachowania, zaburzenia koordynacji ruchów.

Węgiel aktywowany to lek, który hamuje wchłanianie alkoholu z przewodu pokarmowego, proces ten nasila z koleimetoklopramid.Negatywnych skutków interakcji z alkoholem nie daje zaś witamina C. Kwas askorbinowy powoduje jednak zwiększenie aktywności dehydrogenazy alkoholowej, co skutkuje szybszym rozkładem alkoholu i obniżeniem jego stężenia we krwi. Z kolei disulfiram, inhibitor ALDH stosowany w leczeniu alkoholizmu, w przypadku spożycia alkoholu w trakcie jego przyjmowania wywołuje znaczny wzrost stężenia aldehydu octowego w organizmie i prowadzi do wystąpienia objawów zatrucia, takich jak:

• niedociśnienie,
• zawroty głowy,
• zaczerwienienie twarzy z uderzeniami gorąca nudności,
• wymioty,
• tachykardia.

Wpływ etanolu na działanie leków

Alkohol często konkuruje ze składnikami preparatów leczniczych o dostęp do poszczególnych enzymów uczestniczących w przemianach metabolicznych leków. Sporadyczne spożycie alkoholu powoduje najczęściej zwolnienie tych procesów. Skutkuje to wydłużeniem okresu obecności substancji leczniczych w krwiobiegu, a także podwyższeniem ich stężenia we krwi i wzmożeniem dostępności, przez co wzrasta też niebezpieczeństwo rozwoju wielu szkodliwych efektów ubocznych związanych z działaniem leków. Alkohol przyjmowany przewlekle może jednak osłabiać działanie środków farmakologicznych. Do takich sytuacji dochodzi, gdy etanol nasila aktywność enzymów metabolizujących leki. Obserwuje się wówczas ich mniejsze stężenie we krwi oraz szybsze wydalanie z organizmu.

Nasilające działanie leków a alkohol

Leki, których działanie zostaje nasilone po spożyciu alkoholu:

Benzodiazepiny (alprazolam, diazepam, chlordiazepoksyd, klonazepam, lorazepam, oksazepam, klorazepam, nitrazepam) i trójpierścieniowe leki przeciwdepresyjne (TLPD) (amitriptylina, doksepina). Opis interakcji: obniżenie metabolizmu tych leków skutkuje wzrostem ich stężenia we krwi oraz wzajemnym nasileniem działania benzodiazepiny lub TLPD i alkoholu (głównie wzmożenie sedacji po lekach). Objawy:

• uczucie zmęczenia,
• senność,
• zawroty głowy,
• osłabienie koncentracji,
• niezborność ruchowa,
• obniżenie napięcia mięśniowego,
• niekiedy zaburzenia widzenia,
• pocenie się lub uczucie suchości w ustach,
• w ciężkich przypadkach – śpiączka, depresja oddechowo-krążeniowa.

Leki neuroleptyczne (chloropromazyna, flufenazyna, perfenazyna, tiorydazyna, tryfluoperazyna). Opis interakcji: wskutek spowolnienia metabolizmu tych leków przez alkohol, dochodzi do wzmocnienia ich działania uspokajającego. Neuroleptyki są przeciwwskazane w przypadku ostrych zatruć etanolem, ponieważ same również nasilają jego hamujące działanie na oun.Objawy:

• zawroty głowy,
• zaburzenia koordynacji ruchowej,
• senność,
• trudności z oddychaniem,
• skurcze mięśni.

Leki przeciwpadaczkowe (fenobarbital, fenytoina, karbamazepina, pyrymidon). Opis interakcji: alkohol pity okazjonalnie powoduje zwiększenie biodostępności tych leków i nasilenie ich działania. Objawy:

• senność,
• niekiedy bezsenność,
• ból i zawroty głowy,
• zaburzenia świadomości,
• zaburzenia akomodacji i oczopląs,
• zaburzenia mowy,
• niezborność ruchów,
• zaburzenia żołądkowo-jelitowe (głównie nudności i wymioty),
• zaburzenia ze strony układu oddechowego.

Paracetamol - Opis interakcji: u osób przewlekle spożywających alkohol dochodzi do nadmiernej aktywacji enzymów przekształcających paracetamol do substancji toksycznych, które mogą spowodować toksyczne uszkodzenie wątroby.Objawy:

• osłabienie,
• zmęczenie,
• dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego,
• objawy uszkodzenia wątroby (np. żółtaczka).

Niesteroidowe leki przeciwzapalne (NLPZ) - (kwas acetylosalicylowy, ibuprofen, fenylobutazon). Opis interakcji: NLPZ podwyższają stężenie alkoholu we krwi, który z kolei nasila niekorzystne działanie tej grupy leków na błonę śluzową żołądka. Objawy:

• bóle brzucha,
• rozstrój żołądka,
• zgaga,
• owrzodzenia i krwawienia z przewodu pokarmowego,
• osłabienie koncentracji i zaburzenia koordynacji ruchów.

Ponadto kwas acetylosalicylowy może zwiększać dostępność etanolu i nasilać jego działanie odurzające.

Narkotyczne (opioidowe) leki przeciwbólowe – (morfina, petydyna, kodeina). Opis interakcji: dochodzi do zwolnienia metabolizmu leków oraz wzrostu ich biodostępności, co skutkuje nasileniem ich efektu hamującego oun oraz podwyższeniem ryzyka występowania określonych działań niepożądanych opioidów.Objawy:

• zaburzenia ze strony układów krążenia i oddechowego (zwolnione lub utrudnione oddychanie),
• pogorszenie koordynacji ruchów,
• niecodzienne zachowanie,
• senność,
• zawroty głowy,
• niekiedy zgon spowodowany przedawkowaniem tych leków.

Nitraty - (nitrogliceryna). Opis interakcji: nasilenie działania leku na rozszerzenie naczyń oraz obniżenie ciśnienia krwi. Objawy: zawroty głowy, uczucie osłabienia, omdlenia, ryzyko zapaści.

Nukleozydowe inhibitory odwrotnej transkryptazy (NRTI) - (dydanozyna, stawudyna). Opis interakcji: alkohol zwiększa ryzyko występowania obwodowych neuropatii, działania niepożądanego NRTI.

Środki przeciwkrzepliwe - antagoniści witaminy K - (acenokumarol, warfaryna). Opis interakcji: sporadyczne picie alkoholu nasila działanie leku. Objawy: nasilenie działania leków i związane z tym zwiększenie ryzyka występowania krwotoków. Odwrotnie jest zaś przy chronicznym nadużywaniu alkoholu – może dojść do zaburzeń krzepnięcia krwi (ryzyko zatoru, udaru lub atak serca), a często istnieje konieczność zwiększenia dawki leku.

Osłabiające działanie leków a alkohol

Leki, których działanie ulegaosłabieniu po spożyciu alkoholu:

• Leki blokujące receptory β-adrenergiczne - (atenolol, metoprolol, nadolol, propranolol). Opis interakcji: u alkoholików dochodzi do zmniejszenia biodostępności tych leków oraz osłabienia efektów ich działania na układ sercowo naczyniowy.
• Leki przeciwpadaczkowe - (fenobarbital, fenytoina, karbamazepina, pyrymidon). Opis interakcji: alkohol spożywany regularnie powoduje przyspieszenie metabolizmu tych leków i obniżenie ich biodostępności.Objawy: drgawki, wzrost ryzyka nasilenia ataków padaczkowych.

Alkohol hamuje wchłanianie wapnia, dlatego może obniżać skuteczność leczenia węglanem wapniowym. Ponadto może osłabiać działanie cetyryzyny, a także zmniejszać dostępność i skuteczność terapeutyczną leków stosowanych w leczeniu gruźlicy (izoniazyd, rifampicyna).

Podawanie leków u alkoholików

Wspomniano już, że aktywność enzymu dehydrogenazy alkoholowej jest osłabiona między innymi u osób regularnie pijących napoje alkoholowe. Równocześnie u takich ludzi dochodzi do nasilenia czynności enzymów, które uczestniczą w metabolizmie leków. Zwiększoną aktywność tych enzymów obserwuje się również podczas przerw w piciu alkoholu oraz w ciągu pierwszych tygodni abstynencji, dlatego też u alkoholika, który stosunkowo niedawno zaprzestał picia, często konieczne jest zwiększenie dawek stosowanych produktów leczniczych.

U osób przyjmujących leki takie jak np. fenobarbital, chloropromazyna, ketokonazol, czy też witaminę A lub beta-karoten, przy jednoczesnym przewlekłym piciu alkoholu, istnieje podwyższone ryzyko przekształcenia ich w szkodliwe związki, mogące powodować toksyczne uszkodzenie wątroby (np. zwłóknienie wątroby) albo związane z zaburzeniem metabolizmu tłuszczów (np. stłuszczenie wątroby oraz towarzyszące mu bóle brzucha, wzdęcia i nudności). Z kolei przyjmowanie metforminy (doustny lek przeciwcukrzycowy), bądź stosowanie insuliny przez alkoholików jest przeciwwskazane z uwagi na zwiększone niebezpieczeństwo występowania ciężkiej hipoglikemii. Na dodatek u osób regularnie spożywających napoje alkoholowe, podobnie jak u kobiet w ciąży, często występuje niedobór kwasu foliowego, który spowodowany jest zaburzeniami wchłaniania tego związku organicznego z grupy witamin B oraz bezpośredniego działania przeciwfolianowego etanolu. Warto wiedzieć, że przedawkowanie niektórych leków uspokajających może w obecności alkoholu spowodować znaczną ospałość, co zwiększa prawdopodobieństwo wypadków domowych bądź komunikacyjnych, a przy stosowaniu równocześnie innych benzodiazepin alkohol potęguje trudności z koncentracją lub wykonywaniem czynności mechanicznych, co znacznie upośledza zdolność do prowadzenia pojazdów, nawet jeśli napoje alkoholowe spożywane są dopiero następnego dnia po zażyciu tych leków.

Leki zawierające w składzie etanol

Alkohol jest składnikiem wielu leków dostępnych w aptece wyłącznie na zlecenie lekarskie, ale również tych, które możemy nabyć bez recepty. Znajdziemy go zarówno w gotowych syropach na przeziębienie czy kaszel (np. syrop prawoślazowy), jak i w preparatach witaminowych, ale także w tzw. spirytusach leczniczych stosowanych wyłącznie zewnętrznie (np. jodyna, spirytus kamforowy). Alkohol etylowy (w różnych stężeniach) stanowi również składnik niektórych mieszanek recepturowych sporządzanych w aptece. Etanol jest bowiem doskonałym rozpuszczalnikiem dla wielu substancji farmaceutycznych, ma ponadto właściwości stabilizujące. Na jego bazie sporządza się intrakty (z głogu, melisy, nasion kasztanowca, z korzeni kozłka i ziela dziurawca), nalewki proste i złożone (np. krople walerianowe) oraz wyciągi (np. z tymianku).

Warto pamiętać o zawartym w danym leku alkoholu szczególnie wtedy, gdy chcemy go podać dzieciom, kobietom będącym w ciąży i karmiącym, a także osobom starszym lub chorym przyjmującym jednocześnie inne leki. W takich sytuacjach należy zachować niezwykłą ostrożność, a często nawet całkowicie zaniechać stosowania tego konkretnego produktu leczniczego. Ponadto bezpośrednio po przyjęciu leku zawierającego w swym składzie alkohol nie wolno prowadzić samochodu i obsługiwać urządzeń mechanicznych, z uwagi na upośledzoną sprawność psychomotoryczną.