Toczeń układowy (trzewny) – przyczyny, objawy, leczenie

Toczeń – ile się żyje i co to za choroba?

Toczeń układowy (lub rumieniowaty toczeń trzewny, toczeń rumieniowaty twarzy, liszaj rumieniowaty; lupus erythematosus systemicus, systemic lupus erythematosus, SLE) jest tajemniczą układową chorobą tkanki łącznej, rozwijającą się na tle złożonych i niejasnych zaburzeń układu odpornościowego (proces ten nazywamy autoagresją).

Słowo układowy bierze się stąd, że choroba doprowadza do procesu zapalnego wielu tkanek i narządów. Zmiany chorobowe najczęściej dotykają skóry, stawów oraz nerek, ale nie są jednoznaczne, więc szybka i prawidłowa diagnoza jest często utrudniona. Częściej chorują kobiety i szczyt zachorowań występuje u osób w wieku 16–55 lat.

Choroba charakteryzuje się bardzo zróżnicowanym nasileniem, przebiegiem oraz występowaniem okresów zaostrzeń (rzutów) i złagodzenia (remisji) objawów.

Niestety ciężkie jej przypadki mogą nawet zagrażać życiu. Odpowiednio wcześnie rozpoznany i leczony toczeń pozwala na przeżycie 20 lat u ponad połowy pacjentów.

Toczeń – przyczyny

Dokładna przyczyna tocznia rumieniowatego układowego nie jest znana. Uznaje się, że jest nią zaburzenie układu odpornościowego, kiedy organizm nie rozpoznaje własnych komórek i zaczyna je atakować (choroba z autoagresji, choroba autoimmunologiczna).

Toczeń rozwija się również u osób genetycznie podatnych na zachorowanie po zadziałaniu dodatkowego bodźca, takiego jak np. nadmierna ekspozycja na światło słoneczne (dochodzi do uszkodzenia naskórka, powstania stanu zapalnego i charakterystycznych zmian skórnych) czy zakażenie (wirusowe lub bakteryjne).

Toczeń rumieniowaty układowy może rozwinąć się również na skutek niektórych czynników hormonalnych (dlatego też częściej chorują kobiety, co jest związane z hormonami płciowymi, ryzyko rozwoju schorzenia związane jest również ze stosowaniem doustnych środków antykoncepcyjnych).

Pojawieniu się choroby sprzyja także zażywanie niektórych leków oraz oddziaływanie pewnych substancji chemicznych (związki krzemu, aminy aromatyczne, dieta wysokotłuszczowa, tytoń).

Toczeń układowy – objawy

Objawy tocznia możemy podzielić na symptomy ogólne i wynikające z zajęcia poszczególnych narządów. Pierwsze objawy tocznia to złe samopoczucie i chroniczne (ciągłe) zmęczenie. Symptomy ogólne obejmują ponadto: osłabienie, zmęczenie, uczucie rozbicia, brak apetytu, chudnięcie oraz stany podgorączkowe.

Szczególnie charakterystyczne są objawy tocznia na skórze – rumień na twarzy w kształcie motyla. Najczęściej obejmuje on policzki i grzbiet nosa, może również występować na skórze powiek, a także na szyi i dekolcie. Nasila się on pod wpływem ekspozycji na światło słoneczne.

Zmiany w innych układach obejmują:

• stawy (najczęściej nadgarstkowe, stawy palców rąk, kolanowe i stawy stóp, występuje ból, stan zapalny, obrzęk, wysięk oraz deformacja i uszkodzenie stawów),
• mięśnie (ból i zanik mięśni powoduje ich osłabienie oraz słabszą sprawność fizyczną),
• błony śluzowe (pojawiają się nadżerki błony śluzowej jamy ustnej i nosa, najczęściej niebolesne),
• inne zmiany skórne (pokrzywka, zgrubienia tkanki podskórnej, objaw Raynauda, rumień w okolicy paznokci i przerzedzenie włosów),
• nerki (zapalenie nerek, które może prowadzić do niewydolności tego narządu, występują obrzęki i przyrost masy ciała wynikający z zatrzymania wody w organizmie),
• serce (zapalenie wsierdzia, obecność zgrubień na zastawkach serca, ryzyko choroby niedokrwiennej serca, zawału serca, przyspieszonego rozwoju miażdżycy i zapalenia naczyń wieńcowych),
• płuca (zapalenie płuc z ciężkim przebiegiem, włóknienie płuc, nadciśnienie płucne, osłabienie mięśni oddechowych),
• układ nerwowy (łagodne upośledzenie funkcji poznawczych, zaburzenia nastroju, zaburzenia lękowe, niedowłady, zaburzenia czucia, drgawki lub psychozy),
• zaburzenia morfologii krwi (niedokrwistość, leukopenia),
• układ pokarmowy (zgaga, niespecyficzny ból brzucha, wymioty, biegunka, zwiększone ryzyko choroby wrzodowej, krwawienia do przewodu pokarmowego, zapalenie trzustki),
• oczy (uczucie suchości oczu lub ciała obcego pod powiekami, zaburzenia widzenia),
• inne (nadwrażliwość na światło, osteoporoza, dolegliwości ginekologiczne, zagrożona ciąża),

Trzeba zaznaczyć, że choroba przebiega bardzo różnie, w zależności od tego, które narządy są zaatakowane i w jakim stopniu. Najczęściej okresy zaostrzenia choroby występują na przemian z ustępowaniem objawów tocznia układowego rumieniowatego.

Toczeń układowy – jakie badania?

Gdy wystąpią wyżej wymienione objawy tocznia, należy natychmiast zgłosić się do lekarza. Szybkie rozpoznanie i leczenie choroby poprawia jakość życia i zmniejsza ryzyko groźnych powikłań.

Pacjenci z toczniem powinni być pod specjalistyczną opieką reumatologa. Czasem konieczna jest współpraca z innymi specjalistami, np. nefrologiem, dermatologiem czy neurologiem.

Do rozpoznania choroby oraz oceny jej aktywności służą przede wszystkim badania laboratoryjne oceniające przeciwciała przeciwjądrowe i antyfosfolipidowe, wskaźniki stanu zapalnego oraz morfologia krwi.

Kolejne dodatkowe badania na toczeń wykonuje się na podstawie występujących objawów w narządach i układach ciała. Najczęściej zaleca się wykonanie badania skóry i błon śluzowych, badania okulistycznego, RTG stawów i klatki piersiowej, testów czynnościowych płuc, badania płynu opłucnowego, EKG, ogólnego badania moczu, USG jamy brzusznej, biopsji nerki oraz kapilaroskopii.

Lekarz może też zlecić inne badania w celu wykluczenia chorób o przebiegu podobnym do tocznia, m.in. badania reumatologiczne, wirusologiczne i inne badania obrazowe zajętych stawów.

Toczeń układowy – leczenie

Celem leczenia tocznia układowego jest jak najszybsze osiągnięcie trwałej remisji choroby i zapobiegnięcie uszkodzeniu narządów. Musi być ono dopasowane do każdego pacjenta indywidualnie, w zależności od występujących u niego objawów. Odpowiednie leczenie pozwala zmniejszyć liczbę okresów zaostrzeń choroby i zapobiec wielu powikłaniom.

Stosuje się leczenie objawowe, dostosowane do występujących objawów u pacjenta, które obejmuje:

• farmakoterapię (leki immunosupresyjne, glikokortykosteroidy, niesterydowe leki przeciwzapalne, leki przeciwmalaryczne, kwasy omega-3 wielonienasycone, aspiryna),
• odpowiednią dietę (zmniejszenie spożycia białka, kontrola cholesterolu, podaż wapnia i witaminy D, zaprzestanie palenia tytoniu),
• kontrolę ciśnienia tętniczego,
• ochronę przed słońcem (unikanie przebywania na słońcu w czasie jego największej aktywności, noszenie okularów przeciwsłonecznych, stosowanie kremów i balsamów z filtrem ochronnym),
• unikanie stresu,
• wykonywanie regularnej, umiarkowanej aktywności fizycznej,
• zapobieganie zakażeniom (szczepienia ochronne),
• wsparcie psychologiczne.

Obecnie nie jest możliwe całkowite wyleczenie tocznia. Rokowanie nie jest dobre. Zdarzają się przypadki samoistnego ustąpienia objawów, ale niestety bardzo rzadko. Toczeń rumieniowaty układowy jest chorobą przewlekłą, więc wymaga stałej kontroli reumatologicznej, najczęściej do końca życia.

Leczenie tocznia układowego fizjoterapią

Chorzy z liszajem rumieniowatym zasadniczo nie powinni być poddawani fizjoterapii, gdyż bodźce lecznicze mogą się przyczynić do uaktywnienia objawów choroby.

W okresie złagodzenia jej objawów, kiedy pacjentom doskwierają dolegliwości stawowe, dopuszczalne są łagodne ćwiczenia lecznicze chorych stawów, najlepiej wykonywane z terapeutą lub w odciążeniu.

Ważna jest jednak profilaktyka osteoporozy u pacjentów z toczniem, zaleca się więc utrzymanie optymalnej aktywności fizycznej i wykonywanie chociaż codziennej, systematycznej gimnastyki ogólnousprawniającej.

Najlepiej aby odpowiedni instruktaż z takimi ćwiczeniami został pokazany przez terapeutę do samodzielnego wykonywania w domu.