Zespół nadnerczowo-płciowy – co to jest, przyczyny, objawy, leczenie

Na czym polega wrodzony przerost nadnerczy?

W ludzkim ciele istnieje szereg narządów dokrewnych, czyli wydzielających do krwi hormony, a wśród nich zlokalizowane w jamie brzusznej, powyżej nerek, małe gruczoły zwane nadnerczami. Produkują one liczne związki należące do kilku grup hormonów – między innymi glikokortykoidy, androgeny i mineralokortykosteroidy w części korowej oraz katecholaminy, np. adrenalinę w rdzeniu. Wytwarzanie związków aktywnych przebiega w tak zwanych szlakach metabolicznych, polegających na licznych, skomplikowanych przemianach jednych substancji w inne, tak, aby sumarycznie powstawały odpowiednie produkty w ścisłe określonych proporcjach.

Kiedy na jakimś etapie tego procesu dochodzi do zablokowania, np. w skutek uwarunkowanego genetycznie niedoboru enzymu, katalizującego reakcję przemiany, cała równowaga zostaje zaburzona. Brak jednego z produktów powoduje, że organizm stymuluje nadnercza do pracy. Skutkiem tego jest ich powiększenie i nadprodukcja pozostałych, niezablokowanych produktów.

Najczęstsza postać kliniczna wrodzonego przerostu nadnerczy przebiega z niedoborem enzymu zwanego 21-hydroksylazą, uczestniczącego w produkcji kortyzolu i jednoczesnym nadmiarem pozostałych wytwarzanych w nadnerczach hormonów, przede wszystkim androgenów, czyli męskich hormonów płciowych. To właśnie one w głównej mierze odpowiadają za objawy choroby.

Jakie są objawy zespołu nadnerczowo-płciowego?

Zaburzona równowaga hormonalna w przebiegu WPN sprowadza się do niedoboru kortyzolu oraz aldosteronu i nadmiaru androgenów nadnerczowych (testosteron, dehydroepiandrosteron oraz androstendion). Objawy kliniczne zależą od dokładnych proporcji wytwarzanych w nieprawidłowym stosunku hormonów, a to z kolei od rodzaju mutacji genetycznej i tego, w którym miejscu szlak metaboliczny został zahamowany.

W postaci klasycznej WPN, czyli najcięższej, w której stwierdza się całkowity brak enzymu, objawy występują już u noworodka wkrótce po porodzie i związane są z poważnymi zaburzeniami gospodarki wodnej z powodu niedoboru hormonów z grupy mineralokortykoidów, przede wszystkim aldosteronu.

U dziecka z WPN rozwijają się zaburzenia elektrolitowe oraz równowagi kwasowo – zasadowej, ściślej ujmując dochodzi do kwasicy, odwodnienia wskutek wymiotów i biegunki, ostatecznie wstrząsu i śmierci.

Choć organizm nie wytwarza także hormonów z innych grup, to jednak objawy ich niedoboru po prostu nie zdążą się ujawnić, zanim dziecko znajdzie się w stanie zagrożenia życia. Opisana postać choroby nazywana jest tak zwanym „zespołem z utratą soli”, ponieważ brakujący hormon odpowiada za regulację stężenia sodu we krwi.

Istnieje także postać klasyczna WPN „bez utraty soli” z blokiem enzymatycznym w nieco odmiennej lokalizacji, powodująca, że poziom aldosteronu jest prawidłowy, ale brakuje innego ważnego hormonu – kortyzolu. Objawy choroby ujawniają się nieco później, ale również w okresie dzieciństwa. Należą do nich między innymi groźne epizody hipoglikemii, czyli spadku poziomu glukozy we krwi. W obu przypadkach, po rozpoznaniu choroby uwzględnić należy także leczenie ujawniających się w późniejszym wieku cech androgenizacji, zwłaszcza u dziewczynek. Nadmiar androgenów – męskich hormonów płciowych, powoduje między innymi wykształcenie obojnaczych narządów płciowych, niepłodność lub zaburzenia miesiączkowania, nadmierne owłosienie, u chłopców możliwość rozwoju guzów jąder, a także guzy nadnerczy u obu płci.

Nieklasyczne postaci kliniczne WPN

W przypadku, kiedy opisywany wcześniej blok enzymatyczny nie powoduje istotnych zaburzeń gospodarki hormonalnej, WNP przybiera łagodną postać, ujawniając się dopiero w okresie młodzieńczym. Obejmuje ona wyłącznie objawy związane z nadmiarem androgenów u kobiet, bez cech niedoboru innych hormonów.

WPN w postaci nieklasycznej jest jedną z częstych przyczyn niepłodności kobiet. Objawy obejmują przede wszystkim:

• hirsutyzm, czyli nadmierne owłosienie typu męskiego,
• trądzik,
• niski wzrost,
• nieregularne miesiączki,
• bezpłodność.

Dodatkowo bardzo często występuje otyłość, zespół metaboliczny oraz zespół policystycznych jajników (PCO). Inną, choć znacznie rzadszą postacią choroby, jest także WPN z niedoborem enzymu 11-betahydroksylazy, objawiający się oprócz cech androgenizacji, przede wszystkim nadciśnieniem tętniczym.

Jak rozpoznać zespół nadnerczowo-płciowy?

Rozpoznanie zespołu nadnerczowo-płciowego nie jest łatwe ze względu na wielość postaci klinicznych, zwłaszcza w przypadkach nieklasycznych. Diagnostyka sprowadza się do laboratoryjnych oznaczeń poziomów poszczególnych hormonów we krwi lub też ich metabolitów wydzielanych z moczem. W procesie diagnostycznym lekarze posługują się dodatkowo tak zwanymi testami stymulacji lub hamowania, polegającymi na oznaczaniu poziomu hormonów po podaniu substancji hamującej lub nasilającej ich syntezę. Całościowy obraz pozwala postawić rozpoznanie, którego ostatecznym potwierdzeniem jest badanie molekularne materiału genetycznego, wykazujące jednoznacznie obecność mutacji genetycznej.

Jakie są metody leczenia WNP?

Leczenie WNP uzależnione jest od postaci choroby, z grubsza opiera się na uzupełnianiu niedoborów hormonalnych oraz leczeniu hamującym proces androgenizacji, spowodowany nadmiarem męskich hormonów płciowych. W postaci klasycznej w stanach zagrożenia życia leczenie sprowadza się do wyrównania zaburzeń wodno-elektrolitowych i metabolicznych oraz stałym uzupełnianiu poziomu gliko- i mineralokortykoidów. Leki należy przyjmować codziennie, zwykle 2 do 4 razy w ciągu doby, lub raz dziennie stosując preparat o przedłużonym działaniu.

Podczas terapii konieczne są częste kontrole i monitorowanie profilu hormonalnego. W celu zablokowania wpływu męskich hormonów płciowych, zwłaszcza na organizm dziewczynek i kobiet, stosuje się:

• leki antykoncepcyjne, posiadające także działanie antyandrogenne,
• leki zapobiegające rozwojowi zespołu metabolicznego i PCO,
• w przypadku dziewczynek z nieprawidłowo rozwiniętymi narządami płciowymi – także leczenie operacyjne.

Rokowanie co do wyleczenia jest złe, niestety nie ma innych niż stała substytucja hormonalna metod terapii, natomiast w postaciach nieklasycznych, związanych głównie z leczeniem hirsutyzmu u kobiet i bezpłodności – rokowanie jest znacznie lepsze.

Warto wiedzieć także, że istnieją obecnie metody badań prenatalnych w rodzinach obciążonych genetycznie, co umożliwia włączenie leczenia już w okresie ciąży u kobiety noszącej płód płci żeńskiej, co zapobiega urodzeniu się dziewczynki z nieprawidłowo zbudowanymi narządami płciowymi.