Badanie tarczycy – jakie badania na tarczycę należy wykonać?

Budowa tarczycy – lokalizacja i anatomia

Tarczyca jest niewielkim narządem dokrewnym, zlokalizowanym w przedniej, dolnej części szyi, bezpośrednio poniżej wyniosłości krtaniowej. Jej charakterystyczny kształt przypomina motyla, z dwoma płatami, które owijają się wokół tchawicy, a połączone są przez cieśń tarczycy.

Zazwyczaj tarczyca składa się z dwóch płatów bocznych, choć czasami stwierdza się obecność płata środkowego (tzw. płat piramidowy). Gruczoł waży od 20 do 30 gram. Płaty tarczycy zbudowane są z pęcherzyków, które wypełnione są substancją białkową. Tarczyca bezpośrednio przylega do tchawicy i krtani oraz przełyku. Gruczoł tarczowy jest doskonale ukrwiony – szacuje się, że tylko w ciągu godziny przepływa przez niego około 7 litrów krwi.

Gruczoł ten otacza cienka torebka z tkanki łącznej, która spełnia funkcję ochronną oraz pomaga w utrzymaniu odpowiedniej struktury gruczołu. Ponadto, tarczyca jest podzielona na mniejsze przegrody, co ma istotne znaczenie zarówno dla jej integralności strukturalnej, jak i funkcjonalności. W obrębie każdego z tych segmentów znajdują się pęcherzyki tarczycy, będące podstawowymi jednostkami strukturalnymi i funkcjonalnymi gruczołu, które są odpowiedzialne za syntezę i magazynowanie hormonów tarczycy.

Warto podkreślić, że tarczyca jest jedynym gruczołem w organizmie człowieka, który ma zdolność do długoterminowego magazynowania swoich hormonów, co czyni jej strukturę histologiczną wyjątkowo ważną dla jego funkcjonowania i efektywności.

Charakterystyka i znaczenie hormonów tarczycy

Hormony tarczycy odgrywają kluczową rolę w regulacji wielu procesów metabolicznych w ludzkim ciele i mają fundamentalne znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Funkcje tarczycy regulowane są poprzez hormony przysadki mózgowej i podwzgórza, które wpływają na czynność gruczołu tarczowego. Każde wahanie poziomu hormonów przysadki mózgowej i podwzgórza powoduje zaburzenia w czynności samej tarczycy i produkowanych przez nią hormonów, które – krążąc we krwi– bezpośrednio wpływają na komórki i regulują wszystkie wspomniane wyżej procesy.

Do prawidłowej syntezy hormonów tarczycy niezbędny jest jod, który dostarczany wraz z pożywieniem, zostaje wychwytywany z układu pokarmowego przez komórki pęcherzykowe tarczycy. Gruczoł tarczowy wytwarza dwa podstawowe hormony: tyroksynę (zwaną także T4) oraz trójjodotyroninę (zwaną T3) – o tych hormonach więcej piszemy w dalszej części artykułu.

Hormony tarczycy przedostają się do krwiobiegu w mechanizmie prostej dyfuzji. Ten proces jest zależny od wytwarzanego przez przysadkę mózgową hormonu o nazwie tyreotropina (w skrócie TSH). TSH to podstawowy i najważniejszy regulator rozwoju i czynności gruczołu tarczowego, stymulujący organ do produkcji i wydzielania hormonów tarczycy – trójjodotyroniny i tyroksyny.

To właśnie badanie stężenia TSH jest jednym z najważniejszych badań laboratoryjnych pozwalających określić stan czynnościowy gruczołu tarczowego.

Z kolei zbyt duża ilość krążących we krwi hormonów tarczycy hamuje wydzielanie TSH. TSH zapewnia równowagę pomiędzy ilością wydzielonej i wyprodukowanej tyroksyny oraz trójjodotyroniny.

Jak wspomniano wyżej, główne hormony produkowane przez tarczycę to tyroksyna (T4) i trijodotyronina (T3), a także kalcytonina.

Oto ich charakterystyka i znaczenie:

• tyroksyna (T4) – jest to główny hormon produkowany przez tarczycę. Mimo że tarczyca produkuje go najwięcej, nie ma on dużej bezpośredniej aktywności metabolicznej, ale pełni ważną rolę jako prekursor dla bardziej aktywnej formy T3. Większość T4 jest przekształcana w T3 w różnych tkankach ciała poprzez proces dejodynacji, który polega na usuwaniu jednego z atomów jodu z cząsteczki T4;
• trijodotyronina (T3) – T3 jest syntetyzowana w mniejszych ilościach niż T4, ale jest znacznie bardziej aktywna biologicznie. Ta forma jest odpowiedzialna za regulację tempa metabolizmu, wpływając na procesy, takie jak: produkcja ciepła, zużycie tlenu przez komórki, a także wzrost i rozwój, zwłaszcza mózgu w okresie prenatalnym i we wczesnym dzieciństwie;
• kalcytonina – jest to hormon produkowany przez komórki C tarczycy, odgrywający kluczową rolę w regulacji poziomu wapnia i fosforu w organizmie. Kalcytonina pomaga obniżać poziom wapnia we krwi poprzez hamowanie aktywności osteoklastów (komórek odpowiedzialnych za rozkład tkanki kostnej) oraz zwiększenie wydalania wapnia i fosforu przez nerki.

Do syntezy hormonów tarczycy niezbędny jest jod, który jest składnikiem występującym w pożywieniu, najczęściej w postaci jodowanej soli kuchennej oraz w wodzie. Tarczyca aktywnie wychwytuje jod z krwiobiegu i wykorzystuje go do produkcji hormonów tarczycowych. Zarówno niedobór, jak i nadmiar jodu w diecie mogą wpływać na ilość wytwarzanych hormonów tarczycy, prowadząc do zaburzeń jej funkcji.

Hormony tarczycy odgrywają kluczową rolę w prawidłowym wzroście i rozwoju. Ponadto, wpływają one na funkcjonowanie serca, mięśni oraz układu pokarmowego. Regulują również nastrój i zachowanie, a ich nieprawidłowe stężenia mogą prowadzić do zaburzeń psychicznych, takich jak depresja czy nadpobudliwość.

Funkcje tarczycy

Główny zakres działań tego narządu należy rozpatrywać w trzech głównych obszarach.

• Regulacja metabolizmu – tarczyca poprzez syntezę i sekrecję hormonów takich jak tyroksyna (T4) i trijodotyronina (T3), odgrywa kluczową rolę w regulacji tempa metabolizmu komórkowego. Te hormony zwiększają metaboliczną aktywność komórek, co skutkuje podwyższonym zużyciem energii. Wpływają na różnorodne procesy metaboliczne, w tym na produkcję ciepła, metabolizm węglowodanów, tłuszczów i białek, a także na wydajność, z jaką komórki zużywają tlen.
• Rozwój organizmu – hormony tarczycy odgrywają kluczową rolę w prawidłowym rozwoju i wzroście, zwłaszcza w okresie prenatalnym oraz we wczesnych latach życia dziecka. Są one odpowiedzialne za regulację prawidłowego rozwoju większości istotnych struktur ciała. Ponadto, hormony tarczycy wpływają na takie procesy, jak owulacja i płodność, odgrywając znaczącą rolę w reprodukcji.
• Synergia z innymi układami organizmu – hormony tarczycy mają istotny wpływ na różne układy w organizmie. W układzie nerwowym wpływają na nastrój i funkcje poznawcze, podczas gdy w układzie sercowo-naczyniowym regulują częstość bicia serca i wydolność naczyniową. W układzie pokarmowym odgrywają rolę w procesie trawienia i absorpcji składników odżywczych, a w układzie mięśniowym wpływają na siłę i wytrzymałość mięśni.

Choroby tarczycy – najczęstsze zaburzenia

Zaburzenia funkcjonowania tarczycy mogą prowadzić do szeregu poważnych problemów zdrowotnych.

Oto przegląd najczęstszych chorób tarczycy:

• nadczynność tarczycy – jest to stan, w którym tarczyca produkuje zbyt dużo hormonów. Choroba Gravesa-Basedowa jest najczęstszą przyczyną nadczynności. Charakteryzuje się ona produkcją przeciwciał, które stymulują tarczycę do nadmiernej produkcji hormonów. Objawy nadczynności tarczycy to m.in.: utrata wagi, nadmierne pocenie się, drżenie rąk, uczucie kołatania serca, niepokój i rozdrażnienie. Leczenie może obejmować stosowanie tyreostatyków, terapię radiojodem, a w niektórych przypadkach także chirurgiczne usunięcie tarczycy;
• niedoczynność tarczycy – prawidłowe funkcjonowanie tarczycy może zostać zakłócone również przez niedoczynność tarczycy. Choroba ta występuje wtedy, gdy tarczyca nie produkuje wystarczającej ilości hormonów. Choroba Hashimoto, czyli przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie tarczycy, jest najczęstszą przyczyną niedoczynności. W tym rodzaju choroby układ odpornościowy atakuje tarczycę, co prowadzi do jej uszkodzenia. Objawy niedoczynności tarczycy to: zmęczenie, przybieranie na wadze, uczucie zimna, suchość skóry, zaparcia i depresja. Leczenie polega głównie na suplementacji syntetycznymi hormonami tarczycy;
• guzy tarczycy – guzy tarczycy mogą być łagodne lub złośliwe. Większość z nich jest łagodna i zazwyczaj nie stanowi poważnego zagrożenia dla zdrowia, choć czasami mogą wpływać na funkcjonowanie tarczycy, powodując nadczynność lub niedoczynność. Złośliwe guzy tarczycy są rzadsze, ale wymagają szybkiej diagnozy i intensywnego leczenia, często poprzez chirurgiczne usunięcie tarczycy oraz terapię radiojodem lub radioterapię. Wczesne wykrycie złośliwych guzów jest kluczowe dla skutecznego leczenia i poprawy rokowania.

Czy Twoja tarczyca jest w dobrej formie? Rozwiąż nasz quiz!

Diagnostyka chorób tarczycy

Celem wykrycia zaburzeń działania tarczycy wykonuje się szereg badań laboratoryjnych i obrazowych. Poniżej przedstawiono szczegółowe informacje na temat najważniejszych metod stosowanych w diagnostyce chorób tarczycy i w ocenie funkcji tarczycy.

USG tarczycy :

• badanie usg jest nieinwazyjną metodą obrazowania, która pozwala na ocenę struktury tarczycy;
• obrazuje ono guzki tarczycy, ale także zmiany w kształcie i konsystencji tego narządu;
• jest szczególnie przydatne w różnicowaniu guzków łagodnych od złośliwych.

Badanie TSH :

• TSH jest hormonem wydzielanym przez przysadkę mózgową, który reguluje aktywność tarczycy;
• wysoki poziom TSH może wskazywać na niedoczynność tarczycy, natomiast niski – na jej nadczynność.

Badania FT3 i FT4:

• poziomy tych hormonów umożliwiają dokładniejszą ocenę funkcjonowania tarczycy, szczególnie w sytuacjach, gdy wynik TSH jest niejednoznaczny.

Podsumowując, znaczenie tarczycy w ludzkim organizmie wykracza daleko poza jej niewielkie rozmiary. Ten mały gruczoł odgrywa kluczową rolę w regulacji procesów metabolicznych, wpływając na wzrost, rozwój oraz ogólne zdrowie naszych komórek. Świadomość funkcji tarczycy i jej wpływu na zdrowie jest zatem niezbędna dla dobrego samopoczucia i naszego zdrowia.

Jakie objawy mogą występować w chorobach tarczycy?

Dolegliwość u pacjentów z zaburzeniami hormonalnymi tarczycy można podzielić na dwie główne jednostki chorobowe:

• niedoczynność tarczycy, która jest związana z niedoborem hormonów tarczycy,
• nadczynność tarczycy, która jest związana z nadmiarem hormonów tarczycy.

Niedoczynność tarczycy występująca u pacjenta objawia się poprzez: ospałość, obniżenie nastroju, męczliwość, obrzęk powiek i twarzy, suchą i szorstką skórą, częste zaparcia, duszność spoczynkową, odczuwanie zimna, spowolnienie ruchów, wypadanie włosów, przebarwienia w okolicach łokci i kolan.

U pacjentów z nadczynnością tarczycy występuje: nadmierne pobudzenie, wilgotna i ciepła skóra, wzmożona potliwość, przyspieszony rytm serca, zwiększona tendencja do biegunek, utrata masy ciała, duszność wysiłkowa, kołatanie serca, drżenie rąk.

Przeczytaj: Wysokie TSH – co oznacza?

Badania z krwi w chorobach tarczycy

Diagnostykę hormonalną tarczycy zaczyna się od TSH – tyreotropiny. Oznaczenie TSH traktuje się jako badanie przesiewowe zaburzeń tarczycy. Jest to hormon wytwarzany przez przysadkę, która reaguje dużymi zmianami wydzielania TSH przy niewielkich zmianach stężenia wolnych hormonów tarczycy. Oznaczenie stężenia TSH traktuje się jako bardzo czułą metodę oceny niedoboru lub też nadmiaru hormonów tarczycy. Norma dla TSH wynosi 0,4–4,0 mIU/l.

Kolejnym etapem diagnostyki hormonalnej tarczycy jest ocena wolnych hormonów tarczycy – wolnej trijodotyroniny fT₃ i wolnej tyroksyny fT₄ . W diagnostyce raczej nie stosuje się oceny całkowitych stężeń hormonów (T₃, T₄). Najwięcej informacji spośród hormonów tarczycy dostarcza oznaczenie fT₄. Ocena stężenia wolnych hormonów pozwala na ocenę czynności tarczycy. Przydatne jest również w kontroli leczenia nadczynności, niedoczynności lub też chorób nowotworowych tarczycy. Oznaczone stężenie wolnych hormonów tarczycy należy odnieść do stężenia oznaczonego TSH.

Norma dla wolnych hormonów tarczycy przedstawia się następująco:

• fT₄ – 10–25 pmol/l (8–20 ng/l),
• fT₃ – 2,2–6 pmol/l (1,5–4 mg/l).

Z tarczycą jest związany również hormon biorący udział w regulacji gospodarki wapniowo-fosforanowej. Mowa tutaj o kalcytoninie. Jest ona wydzielana przez komórki C. Działanie kalcytoniny jest przeciwne do działania parathormonu. Oprócz regulowania gospodarki wapniowo – fosforanowej, stężenie kalcytoniny istotne jest również w rozpoznawaniu i monitorowaniu raka rdzenia tego tarczycy. Norma dla kalcytoniny wynosi <2,9 pmol/l (10ng/l).

Kolejnym hormonem, który oznacza się w diagnostyce hormonalnej tarczycy, jest tyreoglobulina. Jest to hormon wytwarzany przez komórki pęcherzykowe tarczycy i znajdujący się w największej ilości w koloidzie tego gruczołu. Znaczny wzrost produkcji tyreoglobuliny obserwuje się w zróżnicowanych typach raków tarczycy. Tyreoglobulina stanowi zatem swego rodzaju marker nowotworowy tarczycy. Norma dla tyreoglobuliny z zachowana tarczycą wynosi 1–30 µg/l.

Badania przeciwciał w chorobach tarczycy

W diagnostyce schorzeń tarczycy oznacza się również poszczególne przeciwciała:

• przeciwciała przeciwko receptorowi TSH (anty-TSHR),
• przeciwciała przeciwko tyreoperoksydazie (anty-TPO),
• przeciwciała przeciwko tyreoglobulinie (anty-Tg).

Przeciwciała anty-TSHR głównie przydatne są do rozpoznania choroby autoimmunologicznej, jaką jest choroba Gravesa-Basedowa. Wartości tych przeciwciał nie powinny przekraczać granicy 1 IU/l.

Przeciwciała anty-TPO służą do poszukiwania autoimmunologicznej przyczyny niedoczynności tarczycy, a także do rozpoznania autoimmunologicznego zapalenia tego gruczołu.

Przeciwciała anty-Tg również oznacza się podczas podejrzenia autoimmunologicznej niedoczynności tarczycy. Zwłaszcza w przypadkach, kiedy oznaczenie przeciwciał anty-TPO jest nie możliwe lub wynik jest ujemny.

Wśród badań laboratoryjnych wykonywanych z moczu przeprowadza się ocenę ilości jodu w moczu. Oznaczenie jodu w moczu pozwala ocenić wielkość spożycia jodu w danej populacji, a także proces wydalania jodu spowodowany przyjmowaniem przez pacjenta amiodaronu. Amiodaron to lek antyarytmiczny, zawierający w swojej cząsteczce jod. Norma dla jodu w moczu wynosi 100–200 µg/l.

Badania obrazowe w chorobach tarczycy – USG, scyntygrafia, tomografia

Wśród badań nieinwazyjnych, obrazowych tarczycy wyróżnia się:

• badania rentgenowskie,
• tomografię komputerową, rezonans magnetyczny,
• ultrasonografię,
• scyntygrafię,

Trzy pierwsze badania wykonuje się w obrębie całej klatki piersiowej. Badanie rentgenowskie (RTG) klatki piersiowej pozwala uwidocznić przemieszczenie lub też ucisk tchawicy spowodowany pojawieniem się u pacjenta wola guzkowego. Za pomocą RTG można rozpoznać wole zamostkowe. Z kolei tomografia komputerowa (TK) jest używana do oceny zaawansowania raka tarczycy. Pozwala także na diagnostykę wola zamostkowego. Rezonans magnetyczny jest dokładniejszym badaniem przedstawiającym obraz tarczycy.

Ultrasografia tarczycy stanowi podstawową metodę obrazowania tarczycy. Badanie przeprowadza się specjalną sondą. Dzięki której otrzymuje się obraz na monitorze. Za pomocą ultrasonografii można ocenić:

• położenie, wielkość oraz kształt tarczycy;
• echogeniczność tarczycy – jest to zdolność odbijania przez badaną strukturę fal dźwiękowych, ocenia się miąższ skóry, który charakteryzuje się strukturą drobnoziarnistą o dobrą echogeniczności;
• określenie czy w gruczole występują guzki. Jeżeli tak, to należy określić ich lokalizacje, wielkość, echostrukturę, granicę, zwapnienia, wewnętrzną strukturę, a także ukrwienie.

Badanie ultrasonograficzne wykonuje się w celu:

• oceny wielkość wola,
• wykrycia zmian ogniskowych,
• oceny echostruktury zmian ogniskowych,
• oceny węzłów chłonnych szyi,
• kontroli igły biopsyjnej podczas wykonywania biopsji aspiracyjnej cienkoigłowej tarczycy,
• diagnostyki różnicowej chorób tarczycy, szczególnie tych pochodzenia autoimmunologicznego.

Scyntygrafię tarczycy wykonuje się przy użyciu izotopu promieniotwórczego. Metoda ta pozwala na zobrazowanie tarczycy, a także ewentualnych przerzutów nowotworowych z tarczycy. Scyntygrafię tarczycy wykonuje się również w diagnostyce wola zamostkowego, wad rozwojowych tarczycy, a także w kontroli po wykonanej operacji usunięcia tarczycy.

Czytaj również: Scyntygrafia nerek – wskazania, przebieg badania, wyniki, cena

Inwazyjne badania tarczycy – biopsja tarczycy

Do badań inwazyjnych tarczycy zalicza się biopsję aspiracyjną cienkoigłową tarczycy (BAC). Jest to badanie cytologiczne, pozwalające na mikroskopową analizę materiału pobranego bezpośrednio z tarczycy metodą BAC. Dzięki badaniu mikroskopowemu pobranego materiału można zakwalifikować nakłuwaną zmianę do złośliwych, niezłośliwych lub podejrzanych. Dzięki temu badaniu można trafniej ocenić wskazania do operacji i podjąć odpowiednie leczenie. Ponadto biopsję aspiracyjną cienkoigłową stosuje się do opróżniania przestrzeni płynowej tarczycy oraz w diagnostyce różnicowej zapaleń tarczycy.

Do inwazyjnych metod badania tarczycy można zaliczyć również śródoperacyjne badanie tego gruczołu. W trakcie operacji można wizualnie ocenić tarczyce oraz skierować fragmenty tarczycy na mikroskopowe badanie zabarwionych skrawków mrożonych. Wynik badania śródoperacyjnego może mieć wpływ na zakres operacji. Należy jednak pamiętać, że najdokładniejszym badaniem stawiającym ostateczne rozpoznanie jest pooperacyjne badanie histopatologiczne.

współpraca: lek. Maciej Dobosz, Marta Natkańska, specj. zdrowia publicznego