Nadczynność przysadki mózgowej – przyczyny, objawy, leczenie

Przysadka mózgowa a hormony

Przysadka mózgowa to niewielki, ważący zaledwie 0,5-0,7 g narząd. Stanowi bardzo ważny organ układu wydzielania wewnętrznego. Jej część gruczołowa uwalnia 6 ważnych hormonów:

• TSH (tyreotropinę) – odpowiedzialną za regulację wydzielania hormonów przez tarczycę,
• ACTH (kortykotropinę) – stymulującą czynność endokrynną nadnerczy,
• GH – hormon wzrostu,
• LH i FSH – hormony gonadotropowe – odpowiedzialne za stymulację funkcji dokrewnej jajników i jąder, rozwój pęcherzyków jajnikowych i regulację cyklu miesiączkowego u kobiet, wytwarzanie nasienia u mężczyzn oraz za regulację wydzielania białek wiążących hormony płciowe,
• PRL (prolaktynę) – pobudzającą wzrost gruczołów sutkowych u kobiet ciężarnych i laktację.

Przeczytaj: Wysokie TSH – co oznacza?

Kiedy dochodzi do nadczynności przysadki?

O nadczynności przysadki mózgowej mówimy wówczas, gdy dochodzi do nadprodukcji hormonów wydzielanych przez ten gruczoł. Objawy zależne są od tego, jaki hormon uwalniany jest w nadmiarze. Przyczyną nadczynności przysadki są guzy hormonalnie czynne.

Najczęstszymi guzami przysadki mózgowej są gruczolaki. Ze względu na ich aktywność hormonalną możemy je podzielić na:

• prolactinoma – guzy wydzielające prolaktynę,
• somatotropinoma – guzy wydzielające hormon wzrostu,
• guzy kortykotropinowe – wydzielające ACTH, powodując chorobę Cushinga,
• guzy tyreotropinowe – uwalniające TSH,
• guzy gonadotropinowe – uwalniające LH i FSH.

Guz prolaktynowy (prolactinoma) i hiperprolaktynemia

Guzy produkujące prolaktynę to najczęstszy typ hormonalnie czynnych nowotworów przysadki mózgowej. W zdrowym organizmie prolaktyna wydzielana jest zgodnie z rytmem dobowym. W przypadku prolactinoma stężenie hormonu jest stale wysokie (stan hiperprolaktynemii).

Jak leczyć guza prolactinoma?

W przeciwieństwie do pozostałych nowotworów przysadki mózgowej wydzielających hormony, prolactinoma nie zawsze jest wskazaniem do leczenia operacyjnego. Jeżeli guz nie wykazuje znacznego efektu masy, to znaczy nie powoduje nasilonych dolegliwości związanych z uciskiem na sąsiednie struktury (zwłaszcza zaburzeń pola widzenia, związanych z uciskiem na znajdujące się poniżej przysadki skrzyżowania nerwów wzrokowych), metodą pierwszego rzutu jest leczenie farmakologiczne. Ze względu na to, że wydzielanie prolaktyny jest zależne od stężenia dopaminy we krwi (wysokie stężenie dopaminy obniża wydzielanie prolaktyny), stosuje się leki dopaminergiczne: bromokryptynę, kabergolinę lub chinagolid. U większości chorych leczenie to okazuje się wystarczające do wyrównania stężenia prolaktyny oraz zahamowania wzrostu guza. Jeżeli jednak farmakoterapia zawodzi, chory powinien zostać poddany leczeniu operacyjnemu.

Ze względu na sąsiedztwo przysadki z zatoką klinową, mającą łączność z jamą nosa, przysadka mózgowa może zostać usunięta przezklinowo (przeznosowo). Taki zabieg, dający znacznie mniej powikłań niż standardowa operacja neurochirurgiczna z kraniotomią, jest złotym standardem usuwania guzów przysadki, w tym prolactinoma.

Guz wydzielający hormon wzrostu – somatotropinoma

Somatotropinoma to kolejny, po prolactinoma, stosunkowo często spotykany guz przysadki mózgowej. Efektem wydzielania przez nowotwór hormonu wzrostu w niefizjologicznych stężeniach może być, zależnie od wieku, akromegalia lub gigantyzm.

Akromegalia

Akromegalia występuje u osób dorosłych po zakończeniu procesu wzrastania kości. Choroba objawia się:

• powiększeniem rąk i stóp,
• powiększeniem twarzoczaszki,
• pogrubieniem rysów twarzy,
• powiększeniem tkanek miękkich,
• przerostem mięśni, w tym języka,
• pogrubieniem skóry,
• rozrostem narządów wewnętrznych – serca, wątroby, śledziony,
• deformacją stawów i bólami kostno-stawowymi,
• bólami głowy.

Gigantyzm

Gigantyzm występuje u pacjentów będących w fazie wzrastania kości, a więc u dzieci i młodzieży. Objawia się przede wszystkim nadmiernym wzrostem (powyżej 97. centyla), objawy towarzyszące akromegalii mogą być nieznacznie zaznaczone.

Nadmierne tempo wzrastania dziecka, zwłaszcza nagły, gwałtowny, nieadekwatny do wieku skok wzrostowy, a u dorosłych objawy akromegalii, powinny być wskazaniem do wykonania następujących badań:

• stężenia hormonu wzrostu oraz IGF-1 (insulinopodobnego czynnika wzrostu) we krwi,
• próby hamowania po doustnym podaniu roztworu glukozy – w przypadku guza wydzielającego GH nie zaobserwujemy fizjologicznego spadku stężenia tego hormonu pod wpływem podwyższenia glikemii,
• rezonans magnetyczny lub tomografia komputerowa mózgu,
• oceny dla oka i pola widzenia – guzy przysadki, wywierając efekt masy, mogą bowiem uciskać na skrzyżowanie nerwu wzrokowego.

Jedyną skuteczną metodą leczenia akromegalii i gigantyzmu jest operacyjne, przezklinowe usunięcie przysadki mózgowej.

Guz kortykotropinowy

Guzy przysadki wytwarzające ACTH prowadzą do rozwoju choroby Cushinga . Stymulowane przez nadmiar ACTH nadnercza uwalniają przede wszystkim wysokie stężenia glikokortykosteroidów.

Do typowych objawów choroby Cushinga należą:

• specyficzne rozmieszczenie tkanki tłuszczowej – okrągła twarz (tzw. „księżyc w pełni"), „kark bawoli”, duża ilość tkanki tłuszczowej trzewnej przy szczupłych kończynach,
• nadmierny apetyt,
• zaczerwienienie skóry twarzy,
• cienka, podatna na urazy, trudno gojąca się skóra,
• skłonność do infekcji,
• podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi,
• depresja,
• zaburzenia pamięci i koncentracji,
• osteoporoza,
• rozwój lub zaostrzenie choroby wrzodowej żołądka i dwunastnicy,
• opóźnienie dojrzewania płciowego,
• zbyt wczesne zakończenie procesu wzrastania kości u dzieci.

Chorobę Cushinga można rozpoznać na podstawie następujących wyników badań:

• zwiększone stężenie kortyzolu w surowicy lub w dobowej zbiórce moczu, niezależne od fizjologicznego rytmu dobowego,
• brak hamowania wydzielania ACTH po podaniu kortykoliberyny (CRH),
• hamowanie wydzielania kortyzolu pod wpływem dużej dawki deksametazonu.
• rozpoznanie gruczolaka przysadki w MR mózgu.

Jedyną skuteczną metodą wyleczenia choroby Cushinga jest przezklinowa resekcja przysadki. Ze względu na duże ryzyko operacyjne związane z wysokim stężeniem glikokortykosteroidów pacjent musi być przygotowany do operacji poprzez uprzednie podawanie ketokonazolu – leku obniżającego stężenie hormomów nadnerczowych.

Guz tyreotropinowy

Guz tyreotropinowy jest przyczyną wtórnej nadczynności tarczycy. Do jego rozpoznania upoważnia stwierdzenie:

1. Typowych dla nadczynności tarczycy objawów w badaniu podmiotowym i przedmiotowym, takich jak:

• utrata masy ciała mimo wzmożonego apetytu,
• pobudzenie, nerwowość, drażliwość, labilność nastroju,
• bezsenność,
• wzmożona potliwość,
• ciepła, wilgotna skóra
• osłabiona tolerancja wysokich temperatur, ubieranie się nieadekwatnie lekko do temperatury otoczenia,
• przyspieszone bicie serca,
• podwyższenie ciśnienia tętniczego krwi,
• przyspieszenie pasażu jelitowego, biegunki,
• nieregularne miesiączki,
• zahamowanie wzrastania u dzieci.

1. W badaniach laboratoryjnych: wzrostu zarówno stężenia TSH, jak i hormonów tarczycy (fT3 i fT4),
2. W badaniach obrazowych (MR lub CT mózgu) – stwierdzenie guza (najczęściej małego, o średnicy poniżej 1 cm) przysadki.

Leczenie guza tyreotropinowego sprowadza się, podobnie jak w przypadku pozostałych nowotworów przysadki, do przezklinowej resekcji gruczołu.

Gonadotropinoma

Gonadotropinoma to guz wydzielający głównie FSH, znacznie rzadziej LH. Mimo produkcji hormonów zwykle objawy nowotworu wynikają wyłącznie z efektu masy. Do rozpoznania prowadzi stwierdzenie podwyższonego stężenia FSH i/lub LH oraz guza przysadki w badaniu obrazowym OUN. Leczeniem z wyboru jest resekcja przysadki.

Wypowiedź endokrynologa na temat nadczynności przysadki