Osteoporoza – pierwsze objawy, diagnostyka, leczenie

Co to jest osteoporoza?

Osteoporoza (dawniej zrzeszotnienie kości) jest chorobą ogólnoustrojową, metaboliczną i przewlekłą kośćca. Charakteryzuje się ona postępującym ubytkiem masy kostnej i pogorszeniem struktury przestrzennej kości, więc jej konsekwencją jest osłabienie kości, obniżenie ich odporności na uszkodzenia i zwiększona podatność na złamania. Osteoporoza często mylona jest z osteopenią, czyli stanem zmniejszonej gęstości kości w odniesieniu do norm dla płci i wieku. Szacuje się, że osteoporoza dotyka co dziesiątego człowieka na świecie, ale szczególnie są na nią narażone kobiety po menopauzie.

Osteoporoza dotyka również ludzi młodych, ale wielu z nich nie uświadamia sobie jej istnienia i zgłasza się do lekarza dopiero wówczas, kiedy dochodzi do pierwszego złamania. Osteoporoza potrafi bardzo pogorszyć jakość życia. W zaawansowanych przypadkach ryzyko złamań może się pojawić nawet podczas wykonywania codziennych domowych czynności takich jak: kąpiel lub mycie okien, więc funkcjonowanie staje się coraz trudniejsze.

Około 40. roku życia następuje stopniowa utrata masy kostnej. Przebiega ona jednak bardzo wolno, dzięki czemu zmiany są nieomal niezauważalne. Jeśli przebiegają szybciej i kości stają się bardziej podatne na złamania, można podejrzewać osteoporozę.

Przeczytaj również: Progesteron – normy u kobiet, w ciąży i u mężczyzn

Osteoporoza pierwotna

Ze względu na różnorodne przyczyny choroby istnieje podział na osteoporozę pierwotną ( 95 proc. przypadków) oraz wtórną (5 proc. przypadków). Aby trafniej zdiagnozować chorobę i podjąć lepsze decyzje dotyczące sposobów jej leczenia. W przypadku osteoporozy pierwotnej określenie jej źródła jest problematyczne. Choroba wówczas może mieć podłoże: endokrynologiczne, genetyczne, związane z niedoborem witaminy D lub zaburzeniami systemu odpornościowymi. Wyróżnia się trzy grupy osteoporozy pierwotnej:

• idiopatyczną, która atakuje przede wszystkim dzieci i młodzież, a także osoby w średnim wieku,
• idiopatyczną postmenopauzalną, która jest konsekwencją zmniejszenia się ilości estrogenów w organizmie i pojawia się u kobiet, które przekroczyły pięćdziesiąty rok życia,
• inwolucyjną w wieku starczym, pojawiającą się u pacjentów, którzy przekroczyli już siedemdziesiąty piąty rok życia. Poszukując jej przyczyn zwraca się uwagę głównie na problemy z wchłanianiem wapnia z przewodu pokarmowego.

To też może Cię zainteresować: Estradiol – normy u kobiet i mężczyzn

Osteoporoza wtórna

Postać wtórna to taka, w której niszczenie tkanki kostnej ma związek z inną chorobą, ze stosowaniem niektórych leków lub innymi czynnikami wpływającymi negatywnie na przemiany kostne. Osteoporoza wtórna jest skutkiem ubocznym innych chorób ogólnoustrojowych i dzieli się na:

• osteoporozę hormonalną z powodu zaburzeń w gospodarce hormonalnej człowieka na skutek: niedoczynności oraz nadczynności tarczycy, cukrzycy w jej zaawansowanym stadium, niedoczynności oraz nadczynności kory nadnerczy, a nawet niedoboru hormonu wzrostu,
• osteoporozę z powodu przewlekłych schorzeń układu pokarmowego (nietolerancja laktozy, zespoły złego trawienia i wchłaniania),
• osteoporozę na skutek schorzeń tkanki łącznej (RZS, zwyrodnienie stawów, długotrwałe unieruchomienie, martwica jałowa kości).

Nadczynność przytarczyc – głównie pierwotna, powstająca w wyniku wydzielanego w nadmiarze parathormonu, doprowadza do wypłukiwania wapnia z kości i zmniejszania ich masy. Schorzenia tego narządu również częściej dotyczą kobiet.

Szpiczak plazmocytowy – jest rzadkim schorzeniem nowotworowym krwi. Polega na nadmiernym wydzielaniu przeciwciał przez patologiczne komórki, które uszkadzają w pierwszej kolejności tkankę kostną. Choroba ta częściej występuje u mężczyzn, ale sama jest ogólnie bardzo rzadka i ma niewielki wpływ na zmianę ogólnej liczby osteoporozy rozpoznanej u tej płci.

Osteoporoza polekowa – dotyczy głównie zażywania glikokortykosteroidów jako formy leczenia wielu chorób dermatologicznych i reumatologicznych. Ilość, rodzaj przyjmowanych sterydów i odpowiedź tkanki kostnej jest sprawą indywidualną i nie da się w tym przypadku jednoznacznie określić, która płeć częściej jest narażona na ten rodzaj osteoporozy.

Zespół Cushinga – ten sam mechanizm dotyczy osteoporozy powstającej w przebiegu zespołu Cushinga, co osteoporozy polekowej. Różnicą jest fakt, że dochodzi w nim do wzrostu produkcji endogennych glikokortykosterydów, które doprowadzają do degradacji wszystkich białek organizmu, w tym także i kostnych. Choroba jest rzadka i występuje z jednakową częstością u obu płci.

Co jest przyczyną osteoporozy?

Kości ulegają nieustającej przebudowie przez cały okres życia, dostosowując się do działających na nią sił, obciążeń, stosowanej diety. W tkance kostnej poza substancją mineralną znajdują się dwa ważne typy komórek o przeciwstawnych funkcjach. Jedne z nich to komórki kościotwórcze (osteoblasty), których główną funkcją jest budowanie kości. Drugie to osteoklasty – komórki kościogubne, które niszczą tkankę kostną. W zdrowym organizmie te dwa procesy – budowania i niszczenia kości pozostają w równowadze. Zaburzenie tej równowagi na korzyść komórek kościogubnych prowadzi do osteoporozy, czyli utraty masy kostnej, fachowo nazywanej spadkiem gęstości masy kostnej (spadek BMD).

Organizm traci wtedy więcej tanki kostnej niż jest w stanie odbudować. Samą nazwę choroby można rozumieć z języka greckiego i łaciny jako „chorobę dziurawych kości” (gr. osteon – kość, poros – otwór). Kości stają się kruche i sitowate, tracą swoje właściwości mechaniczne i są podatne na złamania, nawet przy zaskakująco niewielkich urazach. Mówiąc niewielkie (niskoenergetyczne), mamy na myśli zdarzenia, podczas których zdrowemu człowiekowi zazwyczaj nic się nie dzieje np. uderzenie o niewielkiej sile.

Osteoporoza a złamania kości

Osteoporoza bardzo często bywa diagnozowana dopiero przy okazji złamania, kiedy na pełne przywrócenie prawidłowej struktury kości jest już za późno. Leczenie osteoporozy kości jest dużo trudniejsze niż zapobieganie utracie ich gęstości. Dlatego tak ważne jest wykonywanie badań kontrolnych.

Złamania najczęściej dotyczą kości przedramienia, kręgów kręgosłupa i szyjki kości udowej. Osteoporoza zajmuje bardzo wysokie miejsce wśród najczęstszych przyczyn zgonów, zaraz po nowotworach i chorobach układu krążenia. Jest to schorzenie groźne, mogące prowadzić nawet do przedwczesnej śmierci. Wynika to nie tyle z samego złamania, ile z wiążących się z tym powikłań. Leczenie złamań (w szczególności szyjki kości udowej) wymaga bowiem długiego okresu unieruchomienia, które zwłaszcza jeśli dotyczy osób starszych, sprzyja ogólnemu pogorszeniu stanu zdrowia, obniżeniu sprawności fizycznej i wydolności krążeniowej.

Wzrasta wówczas ryzyko nawracających infekcji, a zwolniony przepływ krwi w nogach u osoby leżącej znacznie zwiększa ryzyko śmiertelnych powikłań takich jak zator płuc, czy udar mózgu. U kobiet powyżej 80. roku życia takie złamanie często wiąże się z trwałą niepełnosprawnością. Większość osób starszych po złamaniu szyjki kości udowej nigdy nie wraca już do pełnego zdrowia i może wymagać stałej opieki do końca życia.

Przeczytaj więcej czym są złamania osteoporotyczne.

Wahania hormonalne a rozwój osteoporozy

Bezpośrednią przyczyną osteoporozy jest zachwianie równowagi pomiędzy budowaniem a niszczeniem kości. Na utrzymanie prawidłowych proporcji między tymi procesami wpływa wiele czynników takich jak wiek, dieta, budowa ciała, aktywność fizyczna, hormony tarczycy, poziom estrogenów, predyspozycje genetyczne, czy nawet niektóre leki np. sterydowe leki przeciwzapalne. Z wiekiem naturalne zdolności do odbudowy kości wyraźnie słabną u obu płci. Jednak osobami szczególnie narażonymi na osteoporozę są starsze kobiety drobnej budowy, zwłaszcza te po operacji usunięcia jajników i dodatkowo obciążone rodzinnie np. osteoporoza u matki.

Wynika to z faktu, że u kobiet bardzo ważnym czynnikiem wpływającym na stan kości są wahania hormonalne w okresie menopauzy. Szczególne miejsce zajmuje hormon płciowy produkowany głównie w jajnikach – estrogen. Spadek jego stężenia pod koniec okresu rozrodczego powoduje aktywację komórek kościogubnych, które powoli niszczą kości. Z tego powodu kobiety chorują na osteoporozę częściej niż mężczyźni. Warto jednak wspomnieć, że wyróżniane się dwa główne typy osteoporozy – starcza i pomenopauzalna. O ile starcza jest wynikiem pogarszających się wraz z wiekiem zdolności do tworzenia kości i dotyczy jednakowo obu płci, to postmenopauzalna jest wynikiem spadku stężenia żeńskich hormonów płciowych i dotyczy tylko kobiet.

Działanie estrogenów na kości jest skomplikowane i nadal nie do końca poznane. Z pewnością wiadomo, że sprzyjają procesowi budowy kości. Estrogeny zapobiegają nadmiernemu pobudzeniu komórek kościogubnych, dlatego przesuwają równowagę procesów budowa–niszczenie (obrót kostny) na korzyść komórek kościotwórczych. Ich spadek w okresie pomenopauzalnym powoduje nagłe zaprzestanie hamowania komórek niszczących kość i proces odbudowy kości nie nadąża już z jej odtworzeniem.W konsekwencji następuje spadek masy kostnej.

Przeczytaj co to jest postmenopauza i jakie niesie za sobą zagrożenia.

Jakie są czynniki ryzyka?

Czynników ryzyka wystąpienia osteoporozy jest wiele i należą do nich:

• wiek (po pięćdziesiątym roku życia),
• płeć (częściej kobiety),
• predyspozycje genetyczne,
• menopauza u kobiet (niedobór niektórych hormonów i wczesne jej pojawienie)
• szczupła i wątła budowa ciała,
• nieprawidłowa dieta (uboga w wapń, fosforany, białko i witaminę D),
• gospodarka hormonalna organizmu (niedobór estrogenu u kobiet, testosteronu u mężczyzn),
• długotrwałe unieruchomienie (po wypadku),
• spożywanie używek (papierosy, alkohol),
• przyjmowanie niektórych leków (leki nasenne, kortykosteroidy, hormony tarczycy),
• choroby współistniejące ogólnoustrojowe (cukrzyca, reumatoidalne zapalenie stawów, czyli RZS, kamica nerkowa),
• brak aktywności fizycznej, siedzący tryb życia,
• ograniczony dostęp do światła.

Jakie są objawy osteoporozy?

W początkowej fazie (pierwsze objawy), choroba przebiega bezobjawowo. Do najczęstszych symptomów, które mogą skłonić do wizyty u lekarza należą:

• bóle kości długich pod wpływem obciążenia,
• bóle kręgosłupa w odcinku piersiowym i lędźwiowym (mogą sugerować, że doszło do złamania trzonu kręgu),
• obniżenie wzrostu (złamania kompresyjne kręgów),
• powstanie nadmiernej kifozy piersiowej,
• złamania podczas niewinnie wyglądających upadków (upadek z łóżka, potknięcie na drodze),
• częste złamania i ich charakter (szyjki kości udowej, złamanie kości ramiennej, kości promieniowej i złamania nadgarstka).

Przeczytaj co jeszcze może być przyczyną bólu kości.

Jakie badania wykonać?

Badaniem służącym rozpoznaniu osteoporozy jest badanie densytometryczne kośćca, które określa gęstość mineralną kości. Ocenia się ją na szyjce kości udowej, odcinku lędźwiowym kręgosłupa lub kości promieniowej. Zdjęcie RTG pokazuje tylko bardzo zaawansowaną osteoporozę i nie może być podstawą rozpoznania. Wykorzystuje się również w diagnostyce biopsję kości, badania laboratoryjne w których określa się poziom m.in. wapnia i fosforu oraz należy określić parametry metabolizmu tkanki kostnej.

Leczenie osteoporozy

Celem leczenia jest zapobieganie złamaniom kości, co osiąga się przez zwiększenie masy kostnej, zapobieganie jej ubytkowi i poprawę wewnętrznej struktury kości. Metody lecznicze dzielimy na pobudzanie tworzenia tkanki kostnej i hamowanie ubytku kości. Leczenie jest kompleksowe i obejmuje farmakoterapię (bisfosfoniany, preparaty wapnia i witaminy D, fluorki, kalcytonina, parathormon).

Ważne jest stosowanie optymalnie i właściwie zbilansowanej diety, która powinna dostarczać wszystkich niezbędnych składników odżywczych i mineralnych. Ich zapotrzebowanie jest indywidualne i uzależnione jest od płci, wieku i trybu życia. Szczególny nacisk kładzie się na spożywanie pokarmów bogatych w wapń i witaminę D: mleko sojowe, mięso, kiełki, zielone warzywa liściaste. Należy mieć na uwadze też to, że nie cały wapń, który trafia do naszego organizmu jest przez niego wchłaniany – dlatego trzeba sięgnąć po witaminę D, dzięki której wapń w mniejszym stopniu będzie wydalany z naszego organizmu. Witamina D znajduje się między innymi w tranie, mleku, tłustych rybach, wątróbce oraz w jajku. Zaleca się ograniczanie tych produktów, które nie służą naszym kościom np. napojów gazowanych.

Niezbędny jest kontakt ze słońcem (rozsądny i przy właściwej ochronie). Używanie kąpieli słonecznych, gdyż nasz organizm potrafi sam produkować witaminę D pod wpływem promieni słonecznych. Niestety nasz klimat nie charakteryzuje się zbyt dużą liczbą dni słonecznych, a organizmy osób starszych nie produkują witaminy D w tak dużych ilościach, jak u osób młodych. Więc pewne grupy pacjentów muszą przyjmować przede wszystkim suplementy witaminy D, bowiem czekanie, aby organizm samodzielnie uzupełnił jej braki może trwać za długo,

W zdrowy tryb życia wpisuje się ograniczenie spożycia alkoholu. Z osteoporozą zmaga się niemal co trzeci alkoholik, a niewielkie ilości alkoholu są w stanie osłabić komórki, które odpowiadają za tworzenie kości. Alkohol jest również przyczyną szeregu innych chorób, które łączymy z osteoporozą np. marskość wątroby.

Podobnie jest z tytoniem. Palenie papierosów zaburza wchłanianie wapnia w jelicie, a u mężczyzn wpływa negatywnie na stan gospodarki hormonalnej obniżając poziom testosteronu. Palacze mają również słabszą kondycję, więc ich kości słabną na skutek niedoboru aktywności fizycznej.

Wskazane jest ograniczenie picia kawy. Naukowcy nie chcą jeszcze udzielać jednoznacznej odpowiedzi na pytanie o wpływ kawy na nasze kości, podejrzewają jednak, że kawa pita w nadmiarze (cztery lub więcej filiżanek w ciągu dnia) może przyczyniać się do osłabienia tempa wchłaniania wapnia przez organizm.

W leczeniu stosuje się także fizjoterapię, której cele ukierunkowane są na zapobieganie dolegliwościom bólowym kości oraz zachowanie siły mięśniowej i odpowiedniej ruchomości w stawach. Zmniejszyć dolegliwości bólowe można za pomocą fizykoterapii, która obejmuje: delikatny masaż ręczny, masaż podwodny, elektroterapię oraz pole magnetyczne. Aby utrzymać sprawność fizyczną można wykonywać: ćwiczenia czynne w odciążeniu, ostrożne ćwiczenia oporowe oraz najlepiej aby terapeuta pokazał pacjentowi instruktaż z ćwiczeniami do samodzielnego, systematycznego wykonywania w domu, które wzmocnią mięśni kręgosłupa i nauczą prawidłowej postawy ciała.

Hormonalna terapia zastępcza a leczenie osteoporozy

Hormonalna terapia zastępcza polega na przyjmowaniu syntetycznych hormonów, najczęściej w formie plastrów, lub tabletek. Pozwala to na utrzymanie względnie stałego poziomu estrogenów w i eliminacji odczuwalnych skutków ich spadku, co przynosi wiele korzyści, ale wiąże się również z pewnym ryzykiem. Najczęściej preparaty tego typu są przepisywane przez lekarza ginekologa i składają się z dwóch rodzajów hormonów: pochodnych estrogenów, oraz pochodnych progesteronu. Stosowanie HTZ nie tylko zapobiega utracie masy kostnej, ale i do pewnego stopnia może nawet ją zwiększać. Efekt ten jest obserwowany w pierwszych 10–18 miesiącach terapii. Dowiedziono, że terapia estrogenowa może zmniejszać ryzyko patologicznych złamań nawet o 40 proc.

Istnieje także szereg potwierdzonych powikłań po hormonalnej terapii zastępczej. Z drugiej, strony kobiety przyjmujące HTZ są bardziej narażone na choroby układu krążenia takie jak choroba zakrzepowo-zatorowa, zawał serca, czy udar mózgu. Dlatego należy pamiętać, żeby unikać stosowania HTZ u kobiet, u których stwierdzono zwiększone ryzyko wystąpienia tych schorzeń.

HTZ nie jest podstawowa formą terapii osteoporozy, a jedynie jedną z wielu możliwości wspomagających jej leczenie. Ponadto lekarz może zalecić, w zależności od wieku pacjentek i stopnia zaawansowania choroby: bisfosfoniany, suplementy wapnia i witaminę D czy kalcytoninę. Zaleca się także profilaktykę urazów, poprzez wzmożoną aktywność fizyczną (wzmacnia mięśnie), noszenie specjalnych ochraniaczy, czy usunięcie potencjalnie groźnych obiektów (dywaniki, wysokie progi) z domu.

Jaki sport i ćwiczenia są wskazane przy osteoporozie?

Jedną z metod zapobiegania i hamowania rozwoju osteoporozy jest utrzymywanie stałej aktywności fizycznej. Stymuluje ona metabolizm kości i sprzyja poprawie koordynacji ruchowej, siły mięśniowej, równowagi i wytrzymałości, co ma istotny wpływ również na ryzyko upadku.

Wiele przeprowadzonych dotąd badań potwierdza, że regularnie uprawianie aktywności fizycznej zwiększa gęstość mineralna kości i wzmacnia ich strukturę. Ćwiczenia stanowią ważny element profilaktyki osteoporozy i złamań u osób, u których osteoporozę już stwierdzono. Osteoporoza znacznie rzadziej rozwija się u byłych sportowców oraz ludzi bardzo aktywnych fizycznie. Jednak nie wszystkie rodzaje aktywności są wskazane przy osteoporozie.

Wskazane są ćwiczenia oddechowe i wzmacniające poszczególne grupy mięśniowe, zwłaszcza wzdłuż kręgosłupa i w okolicy ud i pośladków. Można rozważyć pilates i stretching. Można skorzystać z łatwo dostępnych form aktywności takich jak: nordic walking, narty biegowe, rekreacyjna jazda na rowerze, długotrwałe spacery.Sprawdzi się szkoła pleców to sposób na wzmocnienie mięśni i kości w osteoporozie. Wskazane są wszelkie ćwiczenia dla seniorów.

Niezwykle ważna jest regularność i stopniowe zwiększanie zakresu ruchów w czasie wykonywania takich ćwiczeń. Celowe jest konsultowanie zestawu ćwiczeń na osteoporozę z trenerem.

Przy osteoporozie należy wybierać taki rodzaj aktywności fizycznej, aby zminimalizować prawdopodobieństwo upadku i kontuzji. Unikać należy sportów kontaktowych i wymagających znacznego obciążenia dla kości i stawów. Strach przed urazem i upadkiem nie może także zniechęcać do aktywności fizycznej. Jeśli chory boi się ruchu powinien wykonywać go w asyście drugiej osoby. W żadnym wypadku nie wolno po usłyszeniu diagnozy osteoporozy zaniechać ruchu, bo spowoduje to tylko nasilenie dolegliwości.

Wapń i witamina D w leczeniu osteoporozy

Bardzo ważna jest dieta z optymalną ilością spożywanego wapnia, białka, potasu oraz magnezu. Witamina D wywiera podwójnie korzystny efekt: bezpośrednio oddziałuje na kość, a ponadto zmniejsza ryzyko upadków – pośrednio – poprzez usprawnianie współpracy układów nerwowego i mięśniowego. Duet wapnia i witaminy D jest podstawą zarówno profilaktyki, jak i leczenia wszystkich pacjentów, których dotyczy problem osteoporozy. Stosowanie wapnia i witaminy D jest zalecane jako uzupełnienie wszystkich innych metod leczenia. Jednak nawet codzienna suplementacja w większości przypadków nie jest wystarczająca, by zabezpieczyć pacjenta przed ubytkiem masy kostnej.

Leczenie osteoporozy obejmuje także stosowanie bisfosfonianów. Bisfosfoniany oddziałują na metabolizm kości, spowalniając go, utrudniają osteoklastom niszczenie kości. Są szczególnie przydatne w profilaktyce wystąpienia osteoporozy lub wtedy, gdy proces niszczenia kości przebiega bardzo szybko i wymaga natychmiastowego zatrzymania. Należy pamiętać, by nie przyjmować ich jednocześnie z preparatami zawierającymi wapń, takimi jak mleko lub jego przetwory, ryby czy orzechy. Powinno się zachować co najmniej dwugodzinny odstęp pomiędzy zażyciem leku a spożyciem któregoś z tych produktów.

Profilaktyka osteoporozy

U osób zagrożonych wystąpieniem osteoporozy np. dzieci osób, które na nią chorują lub kobiety w wieku przedmenopauzalnym należy prowadzić profilaktykę przez całe życie, która polega na:

• uzupełnianiu niedoborów żywieniowych wapnia, witaminy D oraz białka,
• stosowaniu zdrowej diety,
• uprawianiu sportu, aby wzmocnić kości i mięśnie odpowiadające przede wszystkim za stabilną postawę ciała,
• zrezygnowaniu z picia alkoholu i palenia papierosów.