Hiperprolaktynemia – przyczyny, objawy, leczenie

Czym jest hiperprolaktynemia?

Termin hiperprolaktynemia oznacza podwyższone stężenie hormonu prolaktyny we krwi. Norma jej stężenia wynosi < 1,1 nmol/l (< 25 ug/l). Prolaktyna jest hormonem peptydowym produkowanym przez przedni płat przysadki mózgowej przez tak zwane komórki prolaktotropowe. Ich funkcja, podobnie jak w przypadku innych komórek produkujących hormony tropowe, podlega regulacji przez inne hormony.

W przypadku prolaktyny jest to jedynie hamujący wpływ dopaminy, która pełni rolę hamującą i nazywana jest prolaktostatyną. Komórki prolaktotropowe, w odróżnieniu od innych znajdujących się w przysadce, nie podlegają wpływowi żadnego hormonu pobudzającego wydzielanie.

Rola prolaktyny polega na pobudzaniu gruczołów mlecznych do przebudowy i produkcji pokarmu w okresie laktacji. Poza tym, ma również wpływ na modulowanie funkcji płciowych i popędu seksualnego, dlatego też pełni również rolę u mężczyzn. Zważywszy na to należy pamiętać, że termin hiperprolaktynemia nie odnosi się do okresu ciąży i laktacji, gdyż wówczas podwyższone stężenie prolaktyny jest objawem fizjologicznym i nie powinno wzbudzać niepokoju.

Przyczyny hiperprolaktynemii

Gruczolak przysadki

Najczęstszą patologiczną przyczyną podwyższonego stężenia prolaktyny (hiperprolaktynemii) jest gruczolak przysadki. Jest to rodzaj łagodnego nowotworu wywodzącego się z komórek przedniego płata przysadki mózgowej, które mogą, ale nie muszą wydzielać tzw. hormonów tropowych. Najczęściej są to gruczolaki nieaktywne hormonalnie, co oznacza, że nie wydzielają żadnego hormonu (gruczolaki nieme). Mogą jednak występować gruczolaki wydzielające hormony. Może dotyczyć to każdego rodzaju komórek, a zatem w sposób nadmierny i niekontrolowany wydzielać każdy z hormonów tropowych. Jeśli gruczolak nie jest niemy to najczęściej produkuje prolaktynę, a najrzadziej tyreotropinę.

Ponad to nowotwory te można podzielić ze względu na wielkość na mikro- i makrogruczolaki. Jest to istotne, ponieważ w przypadku makrogruczolaków aktywnych, poza objawami wynikającymi z podwyższonego stężenia hormonów pojawiają się również następstwa tzw. „efektu masy” czyli ucisku guza na okoliczne struktury. Do objawów tych należą bóle głowy czy zaburzenia widzenia – niedowidzenie obustronne, które jest wyrazem ucisku na przebiegające w pobliżu nerwy wzrokowe oraz zaburzenia syntezy innych hormonów przysadki i podwzgórza.

Hiperprolaktynemia a obniżona ilość dopaminy

Kolejną przyczyną hiperprolaktynemii jest obniżona ilość dopaminy docierającej do komórek, która w prawidłowych warunkach hamuje syntezę prolaktyny. Dopamina, podobnie jak inne substancje modulujące funkcję komórek tropowych, jest produkowana w podwzgórzu i transportowana do przysadki przez tak zwaną szypułę. Tak więc w każdym przypadku uszkodzenia szypuły przysadki komórki produkujące prolaktynę stają się pozbawione hamującego wpływu dopaminy i będą produkowały prolaktynę w nadmiernych ilościach. Przyczyną takiej sytuacji mogą być guzy podwzgórza lub samej szypuły uniemożliwiające transport, choroby zapalne tej okolicy lub urazy głowy przebiegające z zerwaniem szypuły.

Warto wspomnieć, że silny stres, nerwica oraz zbyt krótki czas przeznaczony na sen, mogą zaburzać wydzielanie prolaktyny.

Wysoki poziom prolaktyny po lekach

Drugą co do częstości przyczyną hiperprolaktynemii jest wpływ leków obniżających stężenie dopaminy w surowicy krwi. Należą do nich:

• leki przeciwdepresyjne,
• niektóre leki na nadciśnienie,
• przeciwbólowe opioidy.

Hiperprolaktynemia jest jednym z ich działań niepożądanych.

Hiperprolaktynemia czynnościowa

Podwyższone stężenie prolaktyny może występowac także w przypadku niewydolności wątroby lub nerek, kiedy jej rozkład i wydalanie są zaburzone. Poza powyższymi, hiperprolaktynemię może powodować również niewyrównana niedoczynność tarczycy.

Jeśli wykluczy się wszystkie podane wcześniej przyczyny oraz ciąże, a stężenie prolaktyny w surowicy krwi jest podwyższone rozpoznajemy tak zwaną hiperprolaktynemię czynnościową. Termin ten oznacza nadmierną produkcję prolaktyny przez prawidłowe komórki gruczołowe (bez obecności gruczolaka). Aby potwierdzić to rozpoznanie wykonuje się test z podaniem metoklopramidu (lek obniżający stężenie dopaminy) i oznacza się stężenie prolaktyny po jej podaniu. Wzrost stężenia powyżej 6 razy świadczy o hiperprolaktynemii czynnościowej, gdyż komórki nowotworowe nie reagują na zmiany stężenia dopaminy w ogóle lub tylko w niewielkim stopniu.

Objawy hiperprolaktynemii

Objawy wysokiej prolaktyny są zróżnicowane w zależności od samego stężenia prolaktyny oraz płci.

U kobiet przy umiarkowanie podwyższonym stężeniu (1,1–2,3 nmol/l) pojawiają się:

• zaburzenia miesiączkowania, ale bez całkowitego jego braku,
• niewydolność ciałka żółtego, które może nie być w stanie odżywiać rozwijającego się zarodka, co jest równoznaczne z niepłodnością,
• obniżenie popędu płciowego,
• mlekotok czyli wycieku mleka z brodawki sutkowej poza okresem karmienia.

Przy stężeniu prolaktyny w granicach 2,3–4,5 nmol/l pojawia się

• brak miesiączki,
• mlekotok,
• zmniejszenie narządów płciowych.

Jeśli stężenie prolaktyny przekroczy 4,5 nmol/l brak miesiączki i mlekotok występują zawsze, natomiast gonady ulegają stopniowemu zanikowi.

Hiperprolaktynemia u mężczyzn objawia się:

• impotencją,
• niepłodnością,
• przerostem gruczołów piersiowych,
• mlekotokiem,
• spadkiem masy mięśniowej.

Objawy te stają się również bardziej nasilone w miarę wzrostu stężenia prolaktyny.

Duże stężenia prolaktyny w surowicy krwi, którym nie towarzyszą objawy kliniczne lub są one niewielkie, mogą być wywołane tzw. makroprolaktyną.

Leczenie hiperprolaktynemii

Leczenie hiperprolaktynemi i to ile trwa jest zróżnicowane i ściśle zależne od jej przyczyny. W przypadku, kiedy nadmierną ilość prolaktyny wydziela gruczolak przysadki zalecane jest poddanie się zabiegowi usunięcia guza metodą endoskopową przez nos. Niesie to jednak ze sobą pewne ryzyko powikłań pooperacyjnych. Jeśli istnieją przeciwwskazania do leczenie chirurgicznego, istnieje również możliwość włączenia terapii farmakologicznej mającej na celu normalizację stężenia prolaktyny.

Leczenie farmakologiczne polega na stosowaniu leków z grupy agonistów receptora dopaminowego, które działają tak samo jak dopamina, jednak prowadzą również do takich samych działań niepożądanych. W przypadku makrogruczolaków, kiedy do objawów hiperprolaktynemii dołączają się również objawy związane z efektem masy, leczenie chirurgiczne staje się konieczne, jednak nawet po zabiegu wymagane jest dalsze przyjmowanie leków. W przypadkach hiperprolaktynemii polekowej wskazane jest odstawienie leków lub zmiana ich na inne.

Jakie są skutki, powikłania tego zaburzenia? Hiperprolaktynemia nie pozostawia stałych następstw. Wszystkie zmiany powstające w organizmie pod jej wpływem są odwracalne, a leczenie jest prowadzone do momentu ustąpienia objawów. Nawet w przypadku gruczolaków przysadki rokowanie jest korzystne. Mikrogruczolaki rzadko mają tendencję do nadmiernego rozrastania się, a nawet w przypadku makrogruczolaków objawy efektu masy są rzadkie. Zoperowany guz najczęściej nie daje nawrotów.

Dieta przy hiperprolaktynemii powinna ograniczyć spożywanie cukrów prostych, gdyż niektórym zaburzeniom endokrynologicznym towarzyszy insulinooporność. Dieta powinna być bogata w warzywa o owoce i przeciwutleniacze. Wskazana jest podaż białka, węglowodanów złożonych i zdrowych tłuszczów. Dobrym uzupełnieniem będą ryby, produkty zbożowe, rośliny strączkowe. Należy zrezygnować z produktów dosładzanych, słodyczy, słodkich napojów.

Hiperprolaktynemia – wypowiedź eksperta