Rak szyjki macicy – objawy, przyczyny, czynniki ryzyka, jak zapobiegać, profilaktyka

Co to jest rak szyjki macicy?

Rak szyjki macicy (łac. carcinoma cervicis uteri, ang. cervical cancer) to nowotwór komórek nabłonkowych (rzadziej gruczołowych) szyjki macicy, czyli dolnej części macicy łączącej ją z pochwą. Jest nowotworem złośliwym i trudnym w leczeniu. Rozwój raka poprzedza tzw. dysplazja szyjki macicy. Termin ten określa raka przedinwazyjnego – stan przejściowy prowadzący do rozwoju raka.

Dysplazja nie daje objawów raka szyjki macicy, stąd w profilaktyce raka szyjki macicy przywiązuje się ogromną wagę do regularnych badań cytologicznych, dzięki którym można wykryć wczesne zmiany w budowie komórek.

Według danych Krajowego Rejestru Nowotworów na raka szyjki macicy w 2011 r. zachorowało prawie 3000 Polek, a ponad 1600 zmarło z powodu choroby. Nowotwór ten wciąż stanowi poważny problem zdrowotny w naszym kraju. Obok raka piersi, płuca, trzonu macicy, jelita grubego i jajnika, rak szyjki macicy jest najczęściej rozpoznawanym nowotworem złośliwym wśród kobiet. W Polsce na raka szyjki macicy rocznie choruje o 15 proc. więcej pań niż w krajach zachodnioeuropejskich.

Zobacz też: Guzek w odbycie – co może oznaczać?

Rodzaje raka szyjki macicy – rak płaskonabłonkowy i gruczolakorak

Rodzaj komórek, w których następuje wstępna mutacja genetyczna determinuje konkretny typ raka szyjki macicy. Zdiagnozowanie rodzaju nowotworu pozwala we właściwy sposób zaplanować i przeprowadzić leczenie.

Główne rodzaje raka szyjki macicy to: rak płaskonabłonkowy i gruczolakorak. Pierwszy z nich zaczyna się rozwijać w cienkich i płaskich komórkach, które wyściełają tarczę części pochwowej szyjki macicy. Ten typ nowotworu odpowiada za zdecydowaną większość przypadków raka szyjki macicy.

Gruczolakorak występuje w komórkach gruczołowych, które wyściełają kanał szyjki macicy. Ten rodzaj nowotworu odpowiada za niewielką ilość przypadków raka szyjki macicy. Czasem w procesie rozwoju objawów raka szyjki macicy udział biorą obydwa rodzaje komórek. Nowotwory mogą wystąpić także w innych komórkach szyjki macicy, jednak takie przypadki zdarzają się bardzo rzadko.

Przeczytaj też: Nieprzyjemny zapach moczu – przyczyny

Rak szyjki macicy – przyczyny i wirus HPV

Nowotwór złośliwy szyjki macicy zaczyna się rozwijać w momencie, gdy zdrowe komórki podlegają mutacji genetycznej. Początkowy stan rozwoju nowotworu to dysplazja szyjki macicy. Niezmienione fizjologicznie komórki rosną i dzielą się z odpowiednią częstotliwością, aż w końcu umierają w konkretnym momencie.

Komórki nowotworowe rosną i dzielą się poza jakąkolwiek kontrolą i nie umierają. W wyniku gromadzenia się zmienionych komórek powstaje guz. Komórki nowotworowe atakują pobliskie tkanki. Mogą się także oderwać od pierwotnego guza i rozprzestrzenić do innych części ciała (tworząc tzw. przerzuty).

To też może Cię zainteresować: Upławy z krwią – co oznacza krew w śluzie z pochwy?

Przyczyna raka szyjki macicy nie została do końca poznana. Wiadomo jednak, że infekcja przenoszona drogą płciową, wywołana przez wirusa brodawczaka ludzkiego odgrywa pewną rolę w tym procesie. Za pomocą białek e6 i e7 wirus ten wbudowuje się w materiał genetyczny gospodarza. Ślady wirusa HPV są widoczne w praktycznie wszystkich przypadkach raka szyjki macicy.

W kontakcie z wirusem HPV układ odpornościowy kobiety zazwyczaj nie dopuszcza do wyrządzenia jakichkolwiek szkód w organizmie. Jednak u pewnej grupy kobiet wirus może przetrwać wiele lat, oddziałując na proces, który powoduje, że niektóre komórki na powierzchni szyjki macicy stają się komórkami rakowymi.

Niemniej wirus HPV to wirus występujący bardzo często, a większość kobiet zakażonych tym wirusem nie choruje na raka szyjki macicy. To z kolei wskazuje na obecność innych czynników ryzyka, takich jak uwarunkowania genetyczne, otaczające środowisko lub prowadzony tryb życia.

Warto nadmienić, iż nie wszystkie typy wirusa HPV są onkogenne. Przykładem mogą być typy 6 i 11 będące przyczyną głównie kłykcin kończystych. Wśród rodzajów o największym potencjale wywoływania raka szyjki macicy wymienia się HPV typu 16 i 18. Należy jednak pamiętać, że kobiety niezainfekowane onkogennymi typami HPV również mogą zachorować na raka szyjki.

Co to jest dysplazja szyjki macicy?

W pierwszym etapie choroby objawy raka szyjki macicy są niemal niezauważalne. To okres, w którym wdrożenie leczenia przynosi największą szansę pełnego powrotu do zdrowia. Zanim rozwiną się objawy sugerujące możliwość zachorowania na raka szyjki macicy, przebieg choroby może być skryty, bez żadnych niepokojących dolegliwości.

W tym czasie zaawansowanie nowotworu jest zazwyczaj niewielkie, a co za tym idzie, wczesne wykrycie nowotworu wiąże się z dobrymi rokowaniami – daje duże szanse na skuteczne leczenie raka szyjki macicy i powrót do zdrowia.

Rak szyjki macicy nie pojawia się nagle, wręcz przeciwnie, rozwija się powoli, a podłożem do jego powstania jest stan zwany dysplazją szyjki macicy (neoplazja szyjki macicy, rak przedinwazyjny). Wyróżniamy dysplazję małego, średniego i dużego stopnia (CIN – cervical intraepithelial neoplasia). Dopiero dysplazję dużego stopnia, a więc CIN3, możemy uznać za raka przedinwazyjnego szyjki macicy (carcinoma in situ – CIS).

Rak przedinwazyjny szyjki macicy to stadium o najniższym stopniu zaawansowania. Sugeruje się, że musi upłynąć od 3 do 10 lat zanim dysplazja małego stopnia przekształci się w raka szyjki macicy. Mało tego, obecność dysplazji małego stopnia nie musi oznaczać, że przekształci się ona w dysplazję średniego stopnia, a następnie w raka. Część z nich bowiem cofa się samoistnie lub pozostaje w niezmienionym stanie przez długie lata.

Rak szyjki macicy – czynniki ryzyka

Podstawą profilaktyki raka szyjki macicy jest głównie poddawanie się regularnym badaniom cytologicznym. W celu skutecznego zapobiegania nowotworowi szyjki macicy, kluczowe jest poznanie i unikanie czynników ryzyka, które zwiększają prawdopodobieństwo rozwoju choroby.

Priorytetem jest unikanie kontaktu z wirusem brodawczaka ludzkiego (w skrócie HPV). Wirus ten uznawany jest obecnie za najważniejszy czynnik ryzyka rozwoju raka szyjki macicy. Transmisja wirusa następuje w czasie kontaktów seksualnych.

Czynniki zwiększające ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy to:

• wielu partnerów seksualnych – im większa liczba osób, z którymi uprawiasz seks, tym większe prawdopodobieństwo zakażenia wirusem HPV;
• wczesne rozpoczęcie aktywności seksualnej – rozpoczęcie współżycia przed osiągnięciem wieku 18 lat zwiększa ryzyko zakażenia wirusem HPV;
• osłabiony układu odpornościowy – u większości kobiet zakażonych wirusem HPV nigdy nie dochodzi do rozwoju raka szyjki macicy, niemniej w przypadku zakażenia wirusem HPV, przy jednoczesnym osłabieniu układu odpornościowego, niebezpieczeństwo zachorowania na raka szyjki macicy wzrasta;
• inne choroby weneryczne – u kobiet, u których stwierdzono obecność choroby przenoszonej drogą płciową (np. chlamydiozy, rzeżączki, kiły lub HIV/AIDS), istnieje większe ryzyko zakażenia się wirusem HPV;
• palenie tytoniu – palenie i infekcja HPV mogą zwiększać ryzyko rozwoju raka szyjki macicy.

Pierwsze objawy raka szyjki macicy – początkowe stadium

Klinicznie istnienie dysplazji sugeruje obecność nadżerki tarczy szyjki macicy. W tym okresie nie musi dawać ona zupełnie żadnych dolegliwości. Rzadko obserwuje się krwawienia kontaktowe (np. podczas lub krwawienie po stosunku) albo ból podczas stosunku płciowego. Mało tego, nadżerka może być zupełnie przypadkowym znaleziskiem podczas badania ginekologicznego.

Sama jej obecność z kolei nie musi świadczyć o obecności dysplazji. Jak zatem wykryć stan przedrakowy szyjki macicy? Odpowiedzią jest badanie cytologiczne, w którym możliwe jest wykrycie komórek dysplastycznych w badanym rozmazie. Samo stwierdzenie ich obecności nie rozstrzyga jeszcze o istnieniu raka. Kolejnym krokiem zawsze powinno być pobranie wycinków tkankowych do badania histopatologicznego, które da pewną odpowiedź, czy to rak szyjki macicy.

Rak szyjki macicy objawy wczesne

Nieprawidłowe krwawienie – podczas i po stosunku – ważny objaw guza szyjki macicy

Trudno rozpoznać chorobę, jaką jest rak szyjki macicy. Objawy nie są charakterystyczne – wiele z nich występuje w innych jednostkach chorobowych, niekoniecznie o charakterze nowotworowym. Sama obecność objawów raka szyjki macicy nigdy nie może być podstawą jego rozpoznania. Jednym z pierwszych symptomów choroby jest krwawienie podczas lub po stosunku. Mówimy o tzw. krwawieniu kontaktowym, które nie ma związku z krwawieniem miesięcznym.

W trakcie współżycia płciowego dochodzi do mechanicznego podrażnienia rosnącego ogniska nowotworowego. Mikrourazy mogą manifestować się pojawieniem się krwi podczas lub po stosunku, co zawsze powinno budzić niepokój zarówno kobiety, jak i jej partnera.

Jeśli krwawienie utrzymuje się po każdym stosunku płciowym, najlepiej nie czekać i odpowiednio wcześnie zgłosić się do ginekologa, aby przeprowadzić badanie i wykryć przyczynę krwawienia kontaktowego.

Krwawienie międzymiesiączkowe i krwawienie po menopauzie

Każda kobieta w wieku rozrodczym wie, że obecność cyklicznych krwawień miesięcznych jest wykładnikiem fizjologii. Krwawienia między miesiączkami (zwłaszcza powtarzające się) lub krwawienia po menopauzie budzą niepokój, gdyż sugerują istnienie zaburzeń – o charakterze hormonalnym czy związanym z istnieniem zmian organicznych. Krwawienia międzymiesiączkowe lub pomenopauzalne w raku szyjki macicy są wywołane krwawiącym guzem nowotworowym.

Krwiste upławy a rak szyjki macicy

Pojawienie się krwistych upławów to bardzo niepokojący sygnał. O ile pojawienie się samych upławów może świadczyć o obecności infekcji intymnej, o tyle domieszka krwi w wydzielinie z pochwy zawsze powinna zwrócić uwagę na możliwość istnienia choroby nowotworowej.

Ognisko raka charakteryzuje się dynamicznym wzrostem. Wynika to z faktu, że komórki nowotworowe intensywnie się dzieląc, powodują powstanie guza. Rozrost nowotworowy w przypadku raka szyjki macicy ma dwojaki charakter.

Guzy egzofityczne tworzą kalafiorowate masy rosnące do światła pochwy. Są one bardzo kruche, łatwo rozpadają się lub broczą krwią przy dotyku. Guzy endofityczne z kolei rozrastają się w przeciwnym kierunku, penetrują w głąb ściany szyjki macicy, dając obraz owrzodzenia, szybciej naciekają okoliczne struktury.

Jako że komórki nowotworowe szybko rosną i intensywnie się dzielą, potrzebują szczególnie dużo substancji odżywczych i tlenu. To właśnie dlatego guzy nowotworowe są niezwykle obficie unaczynione. Zaopatrujące je naczynia krwionośne są kruche, małe, dają liczne rozgałęzienia. Nietrudno o ich samoistne uszkodzenie, a więc o powstanie krwawienia i upławów z krwią.

Ważną wskazówką jest także nieprzyjemny zapach upławów. Wiąże się to z inną ważną cechą komórek nowotworowych. Ich wzrost jest tak dynamiczny, że rozwój patologicznych naczyń krwionośnych nie jest w stanie nadążyć, aby zaspokoić ich potrzeby energetyczne. Najlepiej są zatem odżywione komórki raka na obwodzie guza nowotworowego, a te w środku po prostu umierają, tworząc centralną martwicę, która rozpada się, dając obraz owrzodzenia. Szare martwicze masy odpadają od guza i mają bardzo przykry zapach.

Objawy raka szyjki macicy

Bóle podbrzusza, pleców i miednicy

Jak wspomniano, ognisko raka szyjki macicy rośnie przez ciągłość. Po przekroczeniu błony surowiczej szyjki macicy nowotwór zaczyna naciekać okoliczne struktury – naczynia krwionośne i limfatyczne, nerwy, okoliczne narządy. Ból miednicy i bóle podbrzusza mogą być właśnie objawem niszczenia przez nowotwór okolicznych nerwów lub splotów nerwowych. Naciekanie struktur kostnych może być przyczyną bólu w dole pleców (w okolicy krzyżowo-lędźwiowej).

Spadek masy ciała

Spadek masy ciała jest oznaką zaawansowanej choroby nowotworowej, nierzadko ze współistniejącymi przerzutami, prowadząc do zupełnego wyniszczenia organizmu. Objawem alarmującym jest ubytek 10 proc. masy ciała na przestrzeni ostatnich 3 miesięcy.

Jak wspomniano wyżej, komórki nowotworowe, które intensywnie rosną i dzielą się, potrzebują dużo składników budulcowych i energetycznych, przez co „zabierają” je prawidłowym komórkom naszego ciała. Organizm cierpiący na nowotwór jest niedożywiony, a jego potrzeby białkowo-energetyczne rosną wraz z zaawansowaniem choroby.

Niesymetryczne obrzęki nóg

Objaw ten wynika z obecności przerzutów raka szyjki macicy do okolicznych węzłów chłonnych i zazwyczaj jest obecny w zaawansowanym stadium klinicznym. Komórki nowotworowe szerząc się drogą naczyń limfatycznych, powodują ich zaczopowanie/zatkanie. To z kolei sprawia, że krążenie chłonki w obrębie kończyn dolnych jest zaburzone, a trudności w jej odpływie są odpowiedzialne za powstanie obrzęków.

Co ważne, obrzęki kończyn dolnych są niesymetryczne – dotyczą jednej z nóg, a dopiero później mogą pojawić się w drugiej. Wynika to z faktu, że przerzuty pojawiają się w pierwszej kolejności w tych węzłach chłonnych i w tych naczyniach limfatycznych, które znajdują się bliżej ogniska nowotworowego. Reasumując, obrzęk pojawi się najpierw w tej kończynie, po której znajduje się pierwotny guz.

Objawy raka szyjki macicy – ból przy oddawaniu moczu i stolca

Naciekanie przez nowotwór okolicznych narządów może doprowadzić do zajęcia macicy, odbytnicy lub pęcherza moczowego i dróg wyprowadzających mocz. Jeśli oddawaniu stolca towarzyszą trudności, staje się ono bolesne lub zauważa się domieszkę świeżej krwi w kale, najczęściej mamy do czynienia z zaawansowanym procesem nowotworowym.

Niepokojącym symptomem nowotworu szyjki macicy może być również ból przy oddawaniu moczu, związany z naciekaniem tylnej ściany pęcherza moczowego lub dróg wyprowadzających mocz. W skrajnych przypadkach może dojść do zupełnego zatrzymania oddawania moczu. Czasem można również stwierdzić obecność krwiomoczu.

Nowotwór szyjki macicy a niewydolność nerek

W przypadku znacznego zaawansowania procesu nowotworowego pojawiają się objawy niewydolności nerek, wyniszczenia organizmu oraz ból podczas oddawania moczu lub stolca. Przewlekła niewydolność nerek jest późnym objawem nowotworu szyjki macicy. Istnieje wiele przyczyn tego stanu.

Niewątpliwie wpływ chemioterapeutyków uszkadza nerki. Nie należy również zapominać o możliwości pojawienia się przerzutów w nerkach. Jeszcze w innym przypadku może dojść do naciekania moczowodów lub ujść moczowodowych pęcherza moczowego przez guza, co może przyczynić się do zastoju moczu w miedniczkach nerkowych, powstania wodonercza i – w konsekwencji – objawów niewydolności nerek.

Rak szyjki macicy – profilaktyka, cytologia

Powodzenie leczenia zależy od wczesnego wykrycia raka szyjki macicy. Wszystkie kobiety powinny regularnie poddawać się badaniom przesiewowym na obecność raka szyjki macicy lub zmian przedrakowych w szyjce macicy. Takie badania powinny rozpocząć się najpóźniej w wieku 25 lat w przypadku dziewic lub 3 lata po rozpoczęciu współżycia. Prawidłowe wyniki cytologiczne pozwalają na co 3-letnie odstępy pomiędzy kolejnymi badaniami.

Poszczególne etapy badania pozwalają na wykrycie raka szyjki macicy. Najważniejszym z nich jest cytologia. Podczas badania cytologicznego lekarz pobiera próbkę tkanki wyściełającej szyjkę macicy, a następnie przesyła ją do laboratorium w celu zdiagnozowania ewentualnych nieprawidłowości. Cytologia pozwala wykryć zmienione komórki w szyjce macicy, w tym także komórki rakowe oraz komórki o nieprawidłowej budowie, które zwiększają ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy.

Lekarz może też zlecić wykonanie testu DNA w celu zdiagnozowania, czy kobieta jest nosicielką wirusa HPV, który może prowadzić do rozwoju raka szyjki macicy. Podobnie jak cytologia, test DNA zakłada pobranie próbki komórek z szyjki macicy i przesłanie jej do laboratorium.

Ryzyko zachorowania na raka szyjki macicy można zmniejszyć poprzez:

• stosowanie prezerwatyw podczas stosunków seksualnych,
• rozpoczęcie aktywności seksualnej w późniejszym wieku,
• zmniejszenie liczby partnerów seksualnych,
• unikanie palenia papierosów,
• zaszczepienie się przeciw HPV.

Szczepionka na raka szyjki macicy

Szczepionka przeciw HPV pozwala zapobiegać rakowi szyjki macicy. Szczepionki na raka szyjki macicy mogą chronić przed najbardziej niebezpiecznymi rodzajami wirusa HPV, który odgrywa znaczącą rolę w rozwoju większości przypadków raka szyjki macicy.

Szczepienia przeprowadzane są u dziewcząt w wieku od 9 do 12 lat, a także u kobiet między 13. a 26. rokiem życia, które wcześniej nie zaszczepiły się. Szczepionka gwarantuje najwyższą skuteczność, jeśli zostanie podana dziewczętom, które nie rozpoczęły jeszcze współżycia (wirusa przenosi mężczyzna).

Większość naukowców wierzy, że szczepionka ta jest w stanie przeciwdziałać zachorowaniu, jednak nie gwarantuje ona ochrony przed zakażeniem wirusem, który może wywołać ten rodzaj nowotworu. Konieczne jest także poddawanie się rutynowym badaniom cytologicznym.

Bibliografia:

• www.nccc-online.org
• Wicherek Ł., Kojs Z., Bręborowicz G., Ginekologia onkologiczna, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2016
• Piver S., Podręcznik onkologii ginekologicznej, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1999.