Gwałt – czym jest, czy zgłaszać go na policję, jak żyć po gwałcie?

Kiedy można mówić o gwałcie?

Każdy rodzaj przemocy seksualnej (nie zawsze może ona mieć czynny charakter) jest przestępstwem. Dlatego każda osoba, która czuje, że została skrzywdzona, ma prawo do pomocy prawnej, medycznej i psychologicznej – szczególnie jeżeli chodzi o najbardziej brutalny i krzywdzący przejaw tej przemocy, czyli gwałt. Niektóre kobiety nie są pewne, czy to co im się przydarzyło można nazwać gwałtem. W języku prawniczym gwałt to każda przemoc fizyczna o znamionach przestępstw rozbójniczych. W rozumieniu potocznym gwałt utożsamia się ze zgwałceniem, czyli doprowadzeniem do odbycia stosunku seksualnego. Nie ma znaczenia charakter tego kontaktu (czy był to stosunek oralny, waginalny czy analny), a co najważniejsze – sprawca nie musiał zastosować bezpośredniej przemocy fizycznej. To znaczy, że nawet jeżeli nie użył siły fizycznej, ale np. szantażował kobietę, żeby wymusić stosunek, albo zagroził jej, że jeżeli się na to nie zgodzi, to zrobi krzywdę jej albo jej bliskim – jest to równoznaczne z gwałtem.

Najczęściej ofiarami gwałtu są kobiety i dzieci, a sprawcami mężczyźni, ale nie oznacza to, że ofiarą nie może paść także mężczyzna, a kobieta nie może stać się sprawcą. Zdarza się niestety, że katem mogą być nawet osoby nieletnie, które stosują przemoc wobec innych dzieci, z reguły młodszych lub słabszych, a nawet wobec własnego rodzeństwa. Nie ma również znaczenia stopień znajomości czy relacji ofiary ze sprawcą. Istnieje gwałt na randce czy nawet gwałt w małżeństwie. To, że kobieta jest związana z mężczyzną, albo umówiła się z nim na randkę, nie jest w żaden sposób równoznaczne z przyzwoleniem na odbycie stosunku. Każdy człowiek ma prawo decydować o swoim ciele i o tym, co się z nim dzieje. Zgwałcić można również osobę świadczącą płatne usługi seksualne (prostytutkę), np. zmuszając ją do stosunku bez prezerwatywy albo do czynności seksualnej, na którą nie wyraziła zgody. W przypadku decydowania o tym, czy do gwałtu doszło czy nie, nie można brać pod uwagę tego, kim jest ofiara, jak wyglądała i jak się zachowywała. Nie istnieje coś takiego jak przyzwolenie na gwałt, nie ma znaczenia, czy kobieta była pod wpływem alkoholu, narkotyków i to, czy np. całowała się ze sprawcą z własnej woli. Zgoda na flirt, pocałunki czy nawet intymne pieszczoty nic nie znaczą. Kobieta zawsze ma prawo powiedzieć „nie”. To samo dotyczy jej ubioru czy stylu życia i ilości partnerów seksualnych w przeszłości.

Czytaj również: Zespół stresu pourazowego (PTSD) – co to jest, przyczyny, objawy, leczenie

Psychologiczne skutki gwałtu

Gwałt (przemoc seksualna) jest po pierwsze formą przemocy fizycznej i może mieć medyczne skutki, po drugie jest to też przemoc psychiczna, której skutki mogą być odczuwalne u ofiary całymi latami i, w przeciwieństwie do ran fizycznych, goją się o wiele dłużej i trudniej.

Zgwałcone kobiety łatwo reagują niepokojem nawet na zupełnie niegroźne i niezwiązane z samym traumatycznym wydarzeniem sytuacje, np. spędzanie czasu w samotności, zakup bielizny, rozmowę z mężczyzną. Ich uczucia są zdominowane głównie przez strach i samo obwinianie się, ale pojawić się też mogą np. depresja, poczucie upokorzenia, zakłopotanie czy złość. Życie ofiary gwałtu diametralnie się zmienia, nie tylko w kontekście życia codziennego, ale i seksualnego. Spora grupa kobiet jest niezdolna do podjęcia normalnego życia intymnego, nawet z osobą, którą kocha i której ufa. Boi się intymnych kontaktów (bólu, tego, że przypomną jej traumatyczną sytuację), a także wstydzi się swojego ciała, czy nawet uważa je za zbrukane i niegodne tego, żeby dotykała je ukochana osoba.

Po gwałcie bardzo często pojawia się depresja – może objawiać się w różny sposób, najczęściej towarzyszy jej głęboki i nieprzemijający smutek, rezygnacja ze związków z mężczyznami, kontaktów towarzyskich, a także izolacja, niskie poczucie własnej wartości, często wiąże się też z brakiem akceptacji własnego ciała, poczuciem bezradności, braku kontroli nad swoim życiem czy bezsennością. Objawy te mogą się pojawiać w różnym nasileniu i w różnych okresach czasu. Wiele zależy od samej kobiety i jej psychiki, ale też od okoliczności, np. jak wyglądało przesłuchanie na policji (czy mogła tam liczyć na godne i profesjonalne traktowanie), czy sprawcę udało się złapać i czy został ukarany (zgodnie z jej oczekiwaniami), czy otrzymała odpowiednią pomoc psychologiczną i wsparcie ze strony rodziny, partnera oraz przyjaciół, a także od tego, jakie medyczne konsekwencje miał sam gwałt. Stan zgwałconej kobiety komplikują powikłania medyczne. Niestety, może się okazać, że została zarażona chorobą weneryczną albo zaszła w ciążę. W przypadku gwałtu ze szczególnym okrucieństwem może dojść do uszkodzenia narządów rodnych i komplikacji w postaci niemożności zajścia w ciążę.

Jak żyć po gwałcie?

Proces powrotu do pełnej psychicznej sprawności i stabilizacji jest długi, ale możliwy. Wiele zależy od tego, jaką decyzję podejmie kobieta, czy zgłosi sprawę na policję, czy nie zdecyduje się na ten krok. Ważne jest zapewnienie sobie bezpieczeństwa i odzyskanie poczucia kontroli. Dlatego wiele kobiet decyduje się na przeprowadzkę (czasem chodzi o oddalenie się od miejsca, gdzie doszło do przestępstwa, czasem o zamieszkanie z kimś jeszcze, np. rodzicami, współlokatorami), zmianę numeru telefonu, czy pójście na kurs samoobrony lub zakupienie np. gazu pieprzowego. Niektóre kobiety walczą ze swoją traumą, pomagając ofiarom przemocy seksualnej w ośrodkach pomocy i różnego rodzaju fundacjach, albo aktywnie walczą o prawa ofiar czy wyższe kary dla sprawców.

Ofiara gwałtu czy ofiara molestowania staje przed trudnym zadaniem odbudowania własnej tożsamości i szacunku do samej siebie – często wiąże się to z zaprzestaniem obwiniania się za to, co się stało, np. „Czemu z nim poszłam? Gdybym została w domu, do niczego by nie doszło”, „Nie powinnam była tyle pić”, albo „Jestem naiwna, to wszystko moja wina”. Proces ten jest bardzo istotny również w kontekście powrotu do życia intymnego i umiejętności nawiązywania relacji z mężczyznami (szczególnie jeżeli do ataku doszło np. na randce). Bardzo ważne jest skorzystanie z pomocy psychologicznej – może być to podjęcie terapii indywidualnej, albo przystąpienie do grupy wsparcia.

Czytaj również: Stres – czym jest, jak wpływa na organizm

Statystyki gwałtów

Dane statystyczne na całym świecie są przytłaczające. Według Departamentu Sprawiedliwości Stanów Zjednoczonych w USA co 90 sekund dochodzi do gwałtu, we Francji co roku ofiarą gwałtu pada 25 tysięcy kobiet (Europejskie Lobby Kobiet, 2001 r.), a w Turcji 35,6 procent kobiet doświadczyło gwałtu w małżeństwie. W Polsce średnio na policję zgłaszanych jest 5 gwałtów dziennie. Niestety większość ofiar ukrywa swoją tragedię. Często powodem jest strach przed tym, jak zostaną ocenione i potraktowane na policji oraz podczas rozprawy sądowej. Internet, a nawet informacje przekazywane drogą pantoflową, przepełnione są dramatycznymi historiami o tym, co spotkało ofiary przemocy seksualnej na policji. Niestety, sporo w tym prawdy, ale na całe szczęście przez ostatnie lata dużo się w tej kwestii zmieniło.

Gwałt w ujęciu prawnym

Gwałt jest traktowany przez Kodeks Karny jako przestępstwo przeciw wolności seksualnej i obyczajowości (art. 197):

• § 1. Kto przemocą, groźbą bezprawną lub podstępem doprowadza inną osobę do obcowania płciowego, podlega karze pozbawienia wolności od lat 2 do 12.
• § 2. Jeżeli sprawca, w sposób określony w § 1, doprowadza inną osobę do poddania się innej czynności seksualnej albo wykonania takiej czynności, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat.
• § 3. Jeżeli sprawca dopuszcza się zgwałcenia:
  • wspólnie z inną osobą,
  • wobec małoletniego poniżej 15 lat,
  • wobec wstępnego, zstępnego, przysposobionego, przysposabiającego, brata lub siostry,

podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3.

• § 4. Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1-3 działa ze szczególnym okrucieństwem, podlega karze pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 5.

Czytaj również: Aborcja farmakologiczna – jak przebiega, czy jest legalna?

Prawa ofiary gwałtu

Gwałt nie jest przestępstwem ściganym z urzędu. To ofiara gwałtu musi złożyć wniosek o jego popełnieniu, może się również z niego wycofać. Dlatego pierwszym krokiem jest złożenie doniesienia o przestępstwie i wniosku o ściganie. Na komisariacie ofiara ma pełne prawo wymagać odpowiedniego traktowania, które jest z góry ustalone poprzez odpowiednie przepisy. Kobieta ma prawo odmówić składania zeznań, jeżeli przesłuchiwać ją ma mężczyzna – na większości komisariatów do tego zadania z góry powinna zostać przydzielona kobieta, jeżeli jednak tak się nie stanie, ofiara ma prawo o nią poprosić.

Przesłuchanie powinno odbyć się w warunkach jak najbardziej komfortowych, to znaczy z pomieszczeniu, gdzie nie ma osób trzecich (tylko przesłuchujący i przesłuchiwana), gdzie nikt nie będzie wchodzić i przeszkadzać, a także gdzie ofiara nie będzie widziana przez inne osoby. Jeżeli w pomieszczeniu będą się znajdowały przedmioty, które mogłyby przeszkadzać lub mieć charakter erotyczny (np. kalendarz z kobietami ukazanymi w sposób seksualny), ofiara ma prawo prosić o ich usunięcie. Przesłuchująca ma obowiązek traktować zgłaszającą przestępstwo z szacunkiem – nie ma prawa oceniać jej wyglądu, zachowania, a wszystkie pytania, które zadaje, mają mieć na celu złapanie przestępcy. Ofiara może zażądać utajnienia swoich danych osobowych, jeżeli ma obawy dotyczące jej bezpieczeństwa.

Badanie lekarskie ofiary gwałtu

Następnym krokiem jest badanie lekarskie, które w świetle nowych przepisów ma nie tylko potwierdzić dokonanie gwałtu, ale także dostarczyć materiału dowodowego i objąć ofiarę długoterminową opieką medyczną, jeżeli wyrazi taką wolę. Taka pomoc musi zostać udzielona bezpłatnie, ofiara może sama udać się do ginekologa, albo może poprosić policję, żeby zawiozła ją do szpitala. Lekarz ginekolog po wykonaniu badania przekazuje materiał policji, a ofiara gwałtu zostaje ponownie przewieziona na komisariat. Ofiara ma prawo poprosić, żeby lekarz był kobietą.

Do obowiązków lekarza należeć będzie:

• dokonanie obdukcji i zabezpieczenie materiału dowodowego np. włosów, nitek. Określenie, czy doszło do stosunku, jakiego był typu, stwierdzenie, czy doszło do obrażeń ciała i okolic narządów płciowych;
• zabezpieczenie materiału do dalszych badań diagnostycznych, zabezpieczenie materiału do badań genetycznych, wymaz do badań bakteriologicznych;
• sprawdzenie, czy pacjentka podczas gwałtu była w ciąży, ocena ryzyka, czy mogła w nią zajść w wyniku przestępstwa, jeżeli pacjentka wyrazi chęć – podanie antykoncepcji po stosunku, czyli tabletki wczesnoporonnej, pod warunkiem że od gwałtu nie minęły 72 godziny;
• diagnostyka – sprawdzenie, czy w wyniku gwałtu kobieta nie została zarażona chorobą weneryczną. Kobieta ma prawo do dostępnych testów, np. w celu wykluczenia zarażenia wirusem HIV, jeżeli testy okażą się pozytywne – do leczenia; lekarz może też zastosować profilaktyczną kurację antybiotykami;
• na życzenie kobiety wypisanie wniosku o aborcję (jest ona wykonywana bezpłatnie i legalnie, jeżeli do zapłodnienia doszło w wyniku gwałtu).

Czytaj również: Paniczny lęk – (paniczny strach) jak sobie radzić z atakami paniki?

Ofiara gwałtu a konfrontacja z podejrzanym

Dopiero po badaniu ginekologicznym ofiara gwałtu składa szczegółowe zeznania na policji, które są zbierane przez prokuratora. Dobrze, jeżeli podczas rozmowy obecny będzie psycholog – może to zmniejszyć stres u kobiety, ponadto będzie on mógł udzielić jej wsparcia i profesjonalnej pomocy. Obecność psychologa jest obowiązkowa w przypadku przesłuchania osoby nieletniej. Ostatni etap stanowi tak zwane okazanie, podczas którego kobieta może za pośrednictwem lustra weneckiego wskazać gwałciciela. Do ewentualnej konfrontacji między podejrzanym a pokrzywdzoną może dojść tylko za jej zgodą. Podczas przesłuchania kobieta ma prawo nie być pewna, mówić: „Nie wiem, nie widziałam, nie pamiętam”, a także ma prawo do nanoszenia poprawek w spisanym raporcie.

Obowiązkiem policji czy prokuratury jest pomoc ofierze, np. transport, zapewnienie pomocy psychologicznej, powiadomienie bliskich, jeżeli będzie tego chciała, wskazówki, co dalej może zrobić (w tym podanie kontaktów do organizacji pozarządowych), a przede wszystkim wytłumaczenie co, kiedy i jak będzie się działo podczas śledztwa i ewentualnego procesu.

Gwałt a ściganie sprawcy

Szacuje się, że w Polsce zgłasza się jedynie do ośmiu procent ofiar przestępstw na tle seksualnym – o ściganiu gwałciciela zawsze decyduje sama ofiara. Dla wielu kobiet przeprowadzenie procesu sądowego i w konsekwencji odsiadka sprawcy może mieć znaczenie terapeutyczne, dać poczucie kontroli, a świadomość, że przestępca jest „za kratkami” może zwiększyć poczucie bezpieczeństwa. Niestety, lwia część ofiar rezygnuje ze swoich praw, choć statystyki mówią, że wykrywalność gwałtów jest duża. W 2009 roku wykryto ponad 82 procent sprawców, a rok wcześniej – 81,1 procent. Mimo, że wyroki nadal nie są zadowalające, a sędziowie niechętnie wymierzają najwyższe kary, wyrok sądowy jest swego rodzaju stygmatyzacją, na którą sprawca zasłużył. Dodatkowo jest to też szansa na uchronienie innych kobiet przed podobnym losem.

Czytaj również: Androfobia – co to jest, przyczyny, objawy, leczenie lęku przed mężczyznami

Gwałt – gdzie szukać pomocy?

Bez względu na to, czy kobieta zdecyduje się zgłosić sprawę na policję czy nie, ma prawo do bezpłatnej pomocy medycznej i psychologicznej. Pomocy na obowiązek udzielić lekarz ginekolog w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia, na taką wizytę można się zapisać bez skierowania w dość szybkim terminie. Lekarz powinien wykonać takie same czynności, jak te opisane wyżej, z tym, że nie może bez zgody pokrzywdzonej przekazać materiału dowodowego ani kontaktować się z policją.

Bezpłatną pomoc psychologiczną oferują miejskie bądź gminne ośrodki interwencji kryzysowej, dodatkowo pomocy można szukać na Niebieskiej Linii (organizacja specjalizująca się w udzielaniu pomocy ofiarom przemocy). Dodatkowo w większych miastach funkcjonują fundacje i stowarzyszenia, które oferują pomoc psychologiczną, prawną, a w niektórych przypadkach nawet materialną.