Choroby jajników – co warto wiedzieć?

Budowa i położenie jajnika

Jajniki są narządami parzystymi umiejscowionymi po obu stronach miednicy w tzw. dołkach jajnikowych wewnątrz jamy otrzewnej. Mają elipsoidalny kształt o wymiarach:

• długości ok. 4 cm,
• grubości 1 cm,
• szerokości 2 cm.

Masa jajnika wynosi około 6–8 g. Jajnik jest umocowany w miednicy przy pomocy dwóch więzadeł:

• więzadła właściwego jajnika, które łączy jego dolny brzeg z trzonem macicy,
• więzadła wieszadłowego jajnika, łączącego górny brzeg z otrzewną.

W tym drugim przebiegają również naczynia i nerwy zaopatrujące jajnik. Krew tętnicza dopływa do jajnika przez tętnicę jajnikową oraz gałąź jajnikową od tętnicy macicznej. Żyły jajnikowe uchodzą natomiast po obu stronach do dwóch różnych naczyń.

Podobna sytuacja ma miejsce u mężczyzn odnośnie żył odprowadzających krew z jąder. Po lewej stronie uchodzą one do żyły nerkowej, po prawej natomiast do żyły głównej dolnej. Chłonka spływa do naczyń obecnych we wspomnianym więzadle wieszadłowym biegnących do węzłów chłonnych lędźwiowych.

Jakie funkcje pełnią jajniki?

Jajniki pełnią w organizmie kobiety podwójną rolę:

• służą wydzielaniu odpowiednich hormonów,
• produkcji komórek jajowych.

Jajniki a cykl miesiączkowy

Z chwilą pokwitania, które ma miejsce u dziewczynek w wieku 11-16 lat, rozpoczyna się regulowany przez odpowiednie hormony przysadki mózgowej cykl miesiączkowy. Trwa on prawidłowo 28 dni i utrzymuje się aż do okresu menopauzy. Okres ten trwa zatem około 35-40 lat. Pod wpływem działania hormonów przysadki co miesiąc jeden tzw. pęcherzyk Graafa dojrzewa do postaci komórki jajowej.

Jajnik produkuje również własne hormony: estrogeny, progesteron, relaksynę oraz androgeny, czyli hormony o budowie sterydowej. U kobiet są nimi androstendion i dihydrotestosteron.

Choroby jajników

Jajniki pełnią ważne funkcje w organizmie kobiety. Niestety choroby jajników dotykają wielu kobiet i nierzadko są przyczyną poważnych konsekwencji zdrowotnych.

Wśród najczęściej występujących chorób jajników należy wymienić:

• ostre zapalenie przydatków,
• przedwczesne wygasanie czynności jajników,
• pierwotną i wtórną niewydolność jajników,
• torbiele jajników,
• endometriozę,
• zespół policystycznych jajników,
• choroby nowotworowe jajników.

Choroby jajników - ostre zapalenie przydatków

Ostre zapalenie przydatków jest chorobą dotykającą najczęściej równocześnie zarówno jajniki, jak i jajowody. Czynnikiem etiologicznym wywołującym tę chorobę jajników i jajowodów mogą być bakterie tlenowe (Escherichia coli, paciorkowce niehemolizujące) oraz beztlenowe (Bacteroidesspecies), występujące endogennie w organizmie. Innym czynnikiem, który może powodować zapalenie przydatków są być egzogenne drobnoustroje np. dwoinka rzeżączki (Neisseriagonorrhoeae) czy Chlamydia trachomatis.

Objawy zapalenia przydatków

Objawy zapalenia przydatków:

• silny, narastający ból podbrzusza,
• gorączka (38-40^oC),
• przyspieszone tętno.

W przypadku rozszerzenia się choroby jajników na jamę otrzewnej zaobserwować można tzw. objawy otrzewnowe. Jest nim np. objaw Blumberga, czyli ból powstający przy odrywaniu dłoni przyłożonej do powłok brzusznych. Objawy otrzewnowe często występują w przypadku zapalenia wyrostka robaczkowego, dlatego dolegliwości, na jakie uskarża się pacjentka, mogą być niejednoznaczne.

Diagnostyka i leczenie zapalenia przydatków

W badaniach dodatkowych, zleconych przez lekarza, występować może podwyższona ilość białych krwinek (leukocytoza) oraz zwiększona szybkość opadania krwinek czerwonych tzw. odczyn Biernackiego (OB.) Istnieje możliwość przeprowadzenia badania bakteriologicznego wymazu z kanału szyjki macicy bądź płynu otrzewnowego celem rozpoznania konkretnych szczepów bakteryjnych odpowiedzialnych za tę chorobę jajników.

Leczenie ostrego zapalenia przydatków ze względu na głównie bakteryjną etiologię opiera się na antybiotykoterapii. Stosowane są antybiotyki szeroko widmowe, tzn. takie, które charakteryzują się szerokim spektrum działania wobec wielu szczepów bakterii. Podobieństwo objawów występujących w zapaleniu wyrostka robaczkowego oraz zapaleniu przydatków może nastręczać wiele trudności diagnostycznych. W wątpliwych sytuacjach przydatne może się okazać przeprowadzenie badania laparoskopowego, celem wykluczenia zapalenia wyrostka robaczkowego. Niekiedy podczas takiego badania uwidaczniany jest stan zapalny przydatków. W ciężkich stanach konieczne może okazać się usunięcie przydatków (rzadko).

Czytaj również: Torbiel jądra – przyczyny, objawy, leczenie. Czy torbiel jądra jest groźna?

Przedwczesne wygasanie czynności jajników

Jajniki tracą swoją funkcję w okresie menopauzalnym, który przypada u kobiet żyjących w Europie w wieku średnio 50 lat. U około 1% kobiet stan taki jest obserwowany już przed 40 rokiem życia. Kobiety zaczynają odczuwać objawy menopauzy, takie jak:

• uderzenia gorąca,
• pocenie się,
• brak miesiączki.

Ponadto, badania laboratoryjne wykazują obniżone stężenie estrogenów oraz zwiększone stężenie hormonu folikulotropowego (FSH) w surowicy krwi.

Czynniki ryzyka przedwczesnego wygasania czynności jajników

Stany predysponujące do przedwczesnego wygasania czynności jajników:

• infekcje,
• chemioterapia,
• radioterapia,
• czynniki genetyczne,
• choroby autoimmunologiczne.

Leczenie polega na podawaniu odpowiedniej substytucji hormonalnej.

Pierwotna i wtórna niewydolność jajników

Warto pamiętać, iż jajniki będąc elementem układu wewnątrzwydzielniczgo (endokrynnego) są także pod wpływem nadrzędnych gruczołów wewnątrzwydzielniczych jakimi są podwzgórze oraz przysadka mózgowa. Wydzielają one hormony pobudzające lub hamujące czynność jajników. Niekiedy dochodzi jednak do zaburzenia na tym właśnie szczeblu układu hormonalnego i jajniki, mimo odpowiedniej budowy, nie otrzymują odpowiedniego sygnału stymulującego do prawidłowej pracy. W takiej sytuacji mówimy o chorobie jajników - niewydolności wtórnej jajników. Kiedy jednak układ podwzgórzowo-przysadkowy działa prawidłowo, a funkcja jajnika jest zaburzona mówimy o niewydolności pierwotnej, która także jest jednym z rodzajów choroby jajników.

Objawy niewydolności jajników

Objawy choroby jajników związanej z niewydolnością jajników są różnorakie. Należą do nich:

• zaburzenia miesiączkowania w postaci:
• pierwotnego braku miesiączki – brak krwawienia miesięcznego do ok. 16 roku życia,
• wtórnego braku miesiączki – brak krwawienia przez ponad 6 następujących po sobie miesięcy u kobiet w okresie rozrodczym;
• zaburzenia rozwoju cech płciowych, takich jak owłosienie łonowe, pachowe, rozwój gruczołów piersiowych, zaburzenia płodności.

Pierwotna niewydolność jajników bywa powodowana poważnymi zaburzeniami genetycznymi, które niosą ze sobą wiele innych zaburzeń w funkcjonowaniu organizmu. Do pierwotnych niewydolności jajników zaliczamy również opisane wyżej przedwczesne wygasanie czynności jajników.

Leczenie niewydolności jajników

Leczenie opiera się głównie na substytucji hormonalnej. W pierwotnej niewydolności jajników konieczne może okazać się leczenie operacyjne.

Choroby jajników - torbiele

Zdarza się, iż dojrzałe pęcherzyki Graafa znajdujące się wewnątrz jajnika nie pękają podczas owulacji aby uwolnić komórkę jajową zdolną do zapłodnienia. W takiej sytuacji może dojść do wzrostu objętości pęcherzyka, gromadzenia w nim płynu i powstania choroby jajnika w postaci torbieli. Ich wielkość może być bardzo zróżnicowana.

Objawy torbieli jajników

Kiedy torbiel jajnika osiąga duże rozmiary, może dawać objawy, takie jak:

• ucisk na pęcherz,
• zaparcia,
• wzdęcia,
• bóle brzucha,
• zaburzenia miesiączkowania,
• bolesne miesiączkowanie,
• ból podczas stosunku.

Większość torbieli jajników cechuje jednak przebieg bezobjawowy ze względu na małą wielkość torbieli.

Diagnostyka i leczenie torbieli jajników

Ta choroba jajników wykrywana jest w badaniu ultrasonograficznym podczas badania ginekologicznego. Torbiele jajników często nie wymagają leczenia i zanikają same. Zdarzają się jednak sytuacje, kiedy wymagana jest terapia hormonalna, która zapobiegnie rozwojowi powikłań, takich jak skręt torbieli czy jej pęknięcie, które są stanami wymagającymi natychmiastowej interwencji lekarskiej.

Czytaj również: Skręt jajnika – przyczyny, objawy, rozpoznanie, leczenie

Torbiele endometrialne i endometrioza

Istnieją jednak torbiele, których usunięcie odbywa się drogą operacyjną, co jest uważane przez większość specjalistów za najkorzystniejszą metodę postępowania. Mowa o torbielach endometrialnych.

Endometrioza jest chorobą, w której nabłonek wyściełający macicę występuje w różnych miejscach organizmu, poza jamą macicy. Kiedy taki fragment błony śluzowej macicy dostanie się do jajnika może dojść do wytworzenia choroby jajnika, tzw. torbieli czekoladowej, która wypełniona jest ciemną, brunatną krwią. Co ważne, występowanie ogniska endometriozy w obrębie jajnika (choroba jajnika) jest czynnikiem upośledzającym płodność. Konieczne jest usunięcie takiej torbieli, gdyż jej pęknięcie grozi wydostaniem się zawartości do jamy otrzewnej, co może w konsekwencji doprowadzić do zapalenia otrzewnej, a jest to stan zagrażający życiu. Dostępne są także metody farmakologiczne leczenia choroby jajników - endometriozy w postaci preparatów estrogenowo-progesteronowych, analogów gonadoliberyn i progestagenów.

Choroby jajników - zespół policystycznych jajników (PCOS)

Zespół policystycznych jajników (PCOS) to choroba jajników znana również pod nazwą zespołu wielotorbielowatych jajników bądź zespołu Steina-Leventhala. Ta choroba jajników dotyka około 4-6% kobiet w wieku rozrodczym. Ta choroba jajników cechuje się przede wszystkim zaburzeniem funkcji jajników. Przy PCOS występują również pewne zaburzenia endokrynologiczne.

W warunkach prawidłowych, w jajnikach występują pęcherzyki Graafa, które u zdrowej kobiety dojrzewają, a następnie uwalniają komórkę jajową, co nazywamy owulacją. Uwolniona komórka jajowa jest zdolna do zapłodnienia. U kobiet cierpiących z powodu PCOS, rozwój pęcherzyków jajnikowych (Graffa) jest zatrzymany jeszcze przed uwolnieniem komórki jajowej. Pęcherzyki zanikają, a w ich miejscu tworzą się torbiele, które można uwidocznić badaniem ultrasonograficznym (USG).

Zespół policystycznych jajników jest chorobą o tle genetycznym, dlatego często występuje rodzinnie.

Rozpoznanie zespołu policystycznych jajników

Na obraz tej choroby jajników składają się:

• zaburzenia miesiączkowania (rzadkie, nieregularne miesiączki bądź jej wtórny brak),
• trądzik,
• hirsutyzm (nadmierne owłosienie),
• otyłość,
• upośledzenie tolerancji glukozy lub cukrzyca,
• torbiele jajników (lub więcej torbieli w jednym jajniku lub wzrost objętości jajnika >10 ml).

Ponadto, w badaniach laboratoryjnych występują nieprawidłowości stężeń hormonów, np. testosteronu oraz podwyższone stężenie cukru we krwi (hiperglikemia) na czczo bądź po doustnym podaniu glukozy.

Leczenie zespołu policystycznych jajników

Leczenie PCOS przyjmuje charakter objawowy. W tej chorobie jajników stosuje się leki służące przywróceniu odpowiednich wartości hormonów androgenizujących poprzez hamowanie ich produkcji albo osłabianie ich działania. Zażywanie dwuskładnikowych tabletek antykoncepcyjnych łagodzi objawy choroby jajników. W leczeniu niepłodności powodowanej przez PCOS zastosowanie znajdują leki pobudzające jajeczkowanie. W przypadku kobiet z nadwagą wskazany jest lek będący lekiem stosowanym w cukrzycy. Zmniejsza on bowiem insulinooporność tkanek. Ponadto, jest preparatem zmniejszającym stężenie testosteronu oraz androstendionu, co pozwala przywrócić prawidłowy przebieg cyklu menstruacyjnego.

PCOS jest chorobą jajników, która wymaga leczenia, ponieważ jego zaniechanie doprowadzić może do niepłodności, a w związku ze współistniejącą otyłością, wzrasta ryzyko rozwoju miażdżycy, nadciśnienia i chorób serca. Ponadto, w rzadkich przypadkach u nieleczonych kobiet może dochodzić do rozrostu błony śluzowej macicy oraz rozwoju nowotworu.

Choroby jajników - nowotwory

Choroby nowotworowe jajników dotykają przeciętnie kobiety w wieku około 55 lat. Mogą rozwijać się zarówno z komórek nabłonka pokrywającego jajnik, jak również z komórek znajdujących się w jego wnętrzu, np. komórek rozrodczych.

Czynniki ryzyka chorób nowotworowych jajników

Etiopatogeneza nowotworów jajnika nie jest do końca jasna. Znaczenie może mieć ilość owulacji, jaka miała miejsce w czasie życia kobiety oraz styl życia i czynniki środowiskowe, będące przyczyną powstawania nowotworów, jak np. palenie tytoniu, narażenie na azbest. Innymi czynnikami, mogącymi mieć wpływ na ryzyko zachorowania, są infekcje (głównie wirusowe) dotykające narządy płciowe. Warto również wspomnieć o prawdopodobnym tle genetycznym niektórych nowotworów.

Diagnostyka chorób nowotworowych jajników

Rozpoznanie raka jajnika może przysparzać trudności, gdyż przez długi czas, choroba jajnika może nie dawać żadnych charakterystycznych objawów. Po osiągnięciu odpowiedniej masy, guz może stać się wyczuwalny przez powłoki skórne, w badaniu ginekologicznym bądź być przyczyną dolegliwości bólowych ze względu na ucisk na sąsiadujące struktury. Ważne zatem jest, aby kobieta zauważając u siebie takie objawy choroby jajnika, zgłosiła się jak najszybciej do ginekologa. U kobiet z większą masą ciała, wyczucie guza może być utrudnione. Uwidocznienie guza jest możliwe w badaniu USG. Ponadto, lekarz może wykonać oznaczenie stężenia pewnych charakterystycznych dla konkretnych jednostek chorób jajnika markerów nowotworowych.

Leczenie chorób nowotworowych jajników

Postępowanie w chorobie nowotworowej jajnika polega głównie na leczeniu operacyjnym, po którym stosuje się także chemioterapię. Operacja polega na wycięciu obu jajników i macicy. Niekiedy jednak w sytuacji, gdy nowotwór jest niewielki, można rozważyć przeprowadzenie operacji oszczędzającej drugi jajnik oraz macicę. W podjęciu takiej decyzji ma też znaczenie wiek kobiety i chęć posiadania dzieci, nie jest to jednak decydujący czynnik. Nadrzędne znaczenie ma stopień zaawansowania nowotworu.