Wymienniki białkowo-tłuszczowe – czym są i jak je obliczać?

Wpływ białek i tłuszczy na poziom cukru we krwi

Glukoza jest podstawowym „paliwem“ ludzkiego organizmu, wykorzystywanym przez komórki do produkcji energii. Z tego powodu jej stężenie we krwi jest bardzo precyzyjnie regulowane.

Chociaż większość glukozy w organizmie pochodzi z węglowodanów przyjmowanych w pokarmach, część jej zasobów może być produkowana z innych składników – białek oraz tłuszczy. Te procesy metaboliczne odbywają się przede wszystkim w wątrobie i zabezpieczają przed niedoborem glukozy, a także prowadzą do „spożytkowania“ nadmiaru innych związków.

Powyższy fakt tłumaczy dlaczego czasami poziom glukozy we krwi wzrasta nieproporcjonalnie do ilości węglowodanów znajdujących się w posiłku – samo określenie ilości cukrów nie wystarcza dla oceny pełnej wartości energetycznej diety.

Czym są wymienniki białkowo-tłuszczowe?

W terapii cukrzycy od dawna stosuje się pojęcie wymiennika węglowodanowego (WW), który oznacza ilość produktu spożywczego zawierającą 10 gramów węglowodanów przyswajalnych. Na podstawie ilości WW dostosowuje się dawkowanie insuliny dla osób chorujących na cukrzycę.

Aby jednak uwzględnić udział innych składników pokarmowych w regulacji poziomu cukru we krwi, wprowadzono wymiennik białkowo-tłuszczowy (WBT). Według definicji, 1 WBT to 100 kilokalorii (kcal) posiłku pochodzących z białek oraz tłuszczy. Przykładowo, 100 gramów gotowanych jajek zawiera nieco ponad 1 WBT (107,6 kcal pochodzących z białek oraz tłuszczy).

WBT nie są stosowane samodzielnie, a raczej jako uzupełnienie wymienników węglowodanowych. Ich obliczenie pozwala oszacować udział dodatkowych składników pokarmowych i podjęcie decyzji, czy konieczne jest zastosowanie dodatkowej dawki insuliny.

WBT w terapii metodą wielokrotnych wstrzyknięć

Ponieważ białka i tłuszcze są trawione długo, a procesy przekształcania w glukozę także wymagają czasu – wzrost poziomu cukru we krwi wynikający z tych składników pokarmowych jest opóźniony względem szybkiej reakcji na spożyte węglowodany. Dlatego zbyt agresywne podniesienie dawki insuliny ze względu na WBT może skutkować hipoglikemią niedługo po posiłku i hiperglikemią po kilku godzinach. Organizm zwyczajnie nie zdąży przekształcić pokarmu w cukry tak szybko, jak działa insulina.

W korekcji dawki na białka i tłuszcze stosuje się różne strategie – np. można stosować delikatne podniesienie dawki, jeśli planowany posiłek zawiera dużo WBT.

Właściwe jest także wykonanie badania jakiś czas po posiłku i podanie wtedy dodatkowej dawki insuliny, która z opóźnieniem zwalczy wzrost poziomu cukru we krwi.

Czasami stosuje się też różne rodzaje insulin (mieszanki, insuliny krótko działające), które bardziej przydają się do posiłków z dużą zawartością WBT, gdyż działają wolniej niż szybko działające analogii.

Niestety dla pacjentów stosujących terapię wstrzyknięciami przy pomocy penów, precyzyjne korygowanie dawek ze względu na białka i tłuszcze jest znacznym wyzwaniem.

Wymienniki białkowo-tłuszczowe a terapia pompą insulinową

Zupełnie inaczej wygląda sprawa dla użytkowników osobistych pomp insulinowych, które są zaprojektowane tak, aby umożliwić podawanie dawek rozłożonych w czasie – czyli idealnie pasujących do reakcji organizmu na posiłki wysokobiałkowe lub wysokotłuszczowe.

Pompa insulinowa może:

• podawać dawkę posiłkową w pojedynczej „porcji“ (jest to tzw. bolus prosty);
• wstrzyknąć zaplanowaną ilość insuliny w określonym zakresie czasu (bolus przedłużony);
• połączyć obie powyższe metody, dzieląc dawkę na część „prostą“ i „przedłużoną“ (bolus złożony).

Taki mechanizm działania sprawia, że można dokładnie określić, jaka ilość podawanej dawki zostanie przeznaczona na wymienniki węglowodanowe, a jaka na WBT – dlatego w terapii pompą insulinową obliczanie WBT staje się w pewien sposób warunkiem skutecznej terapii.

Jak obliczyć ilość wymienników białkowo-tłuszczowych?

Kalkulacja ilości wymienników białkowo-tłuszczowych w posiłku jest nieco bardziej skomplikowana niż obliczanie wymienników węglowodanowych, ale także nie powinna sprawiać większych problemów przy odrobinie wprawy.

Określanie ilości WBT opiera się na dwóch założeniach:

• 1 g tłuszczu zawiera 9 kcal,
• 1 g białka zawiera 4,1 kcal (w zaokrągleniu przyjmuje się z reguły 4 kcal).

Dlatego, aby obliczyć ilość WBT, konieczna jest znajomość zawartości białek i tłuszczy w spożywanym posiłku. Na przykładzie surowego mięsa łososia, zawierającego w 100 gramach 19,9 grama białka i 13,6 grama tłuszczu, kalkulacja wygląda następująco:

• BIAŁKO: 19,9 x 4 kcal = 79,6 kcal
• TŁUSZCZ: 13,6 x 9 kcal = 122,4 kcal
• W SUMIE: 79,6 kcal + 122,4 kcal = 202 kcal
• ILOŚĆ WBT: 202 kcal / 100 kcal = 2,02 WBT

Z powyższych obliczeń wynika, że 100 gramów surowego łososia zawiera w przybliżeniu 2 WBT. Podobne zasady można zastosować do każdej ilości i każdego produktu, jeśli tylko znana jest jego zawartość pod względem białek oraz tłuszczy.

W Internecie dostępne są także liczne kalkulatory oraz aplikacje (także na telefony komórkowe), które upraszczają dokonywanie obliczeń i pozwalają uniknąć ręcznego wyznaczania ilości WBT w każdym posiłku.

Czytaj również: Choroba Pompego – co to jest? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie