Dieta w chorobie nowotworowej – przy chemioterapii i radioterapii

Odżywianie a rozwój nowotworu

Wśród wielu czynników, które inicjują powstawania nowotworów żywienie odgrywa bardzo ważną rolę. Prawidłowe odżywianie może ochronić nasz organizm, ale też przez pewne elementy powszechnie stosowany sposób odżywiania może sprzyjać rozwojowi chorób nowotworowych. Najważniejsze zmiany, których powinniśmy dokonać w swoim żywieniu dotyczą udziału tłuszczu, cukrów prostych i błonnika pokarmowego oraz zwiększenia zawartości antyoksydantów w spożywanych produktach. O związku żywienia z występowaniem nowotworów świadczą badania populacyjne, według których szacuje się, że dieta i spożycie alkoholu są przyczyną około 40 proc. wszystkich nowotworów złośliwych.

W profilaktyce nowotworów proponowana jest dieta śródziemnomorska zawierająca w przewadze produkty zbożowe, warzywa i owoce, oliwę z oliwek, ryby morskie, ze stosunkowo małym udziałem czerwonego mięsa i tłuszczów zwierzęcych.

Wpływ żywienia na rozwój nowotworów można sprowadzić do poniżej wymienionych kwestii. W pokarmach mogą występować związki rakotwórcze, a związki niekancerogenne, które występują w żywności, podczas trawienia i metabolizmu komórkowego mogą zostać przetworzone na substancje rakotwórcze. Ponadto składniki diety mogą wpływać na rozwój nowotworów przez zmianę środowiska wewnętrznego przewodu pokarmowego. Do kancerogenów znajdujących się w żywności zaliczamy:

• związki występujące w spleśniałych produktach zbożowych, warzywach, owocach i orzechach,
• węglowodory aromatyczne powstające podczas wędzenia,
• związki aminowe powstające podczas smażenia, obecne w produktach przypalonych,
• związki nitrozoaminowe w mięsie peklowanym.

Czynniki te powodują tzw. stres oksydacyjny organizmu, który jest zaburzeniem równowagi pomiędzy utlenianiem a redukcją w komórkach, zbyt duże jest obciążenie organizmu wolnymi rodnikami, a za mały udział naturalnych antyoksydantów. Powstawanie wolnych rodników tlenowych w organizmie człowieka jest naturalną konsekwencją metabolizmu tlenowego i komórkowych reakcji chemicznych. Uważa się, iż istotnym elementem w walce ze stresem oksydacyjnym są antyoksydanty:

• tokoferol,
• kwas askorbinowy,
• witamina A,
• karotenoidy,
• selen,
• ubichinony – koenzym Q10,
• kwas α-liponowy,
• flawonoidy,
• polifenole,
• melatonina i inne.

Poza wymienionymi witaminami antyoksydacyjnymi również witaminy: D₃, K, kwas foliowy, witamina B₆, uczestniczą w mechanizmach obronnych organizmu. Najlepszym naturalnym źródłem witaminy C są: papryka, kapusta, brukselka, szczypiorek, jarmuż, maliny, truskawki, dzika róża. Związki polifenolowe występują w roślinach strączkowych, nasionach, grzybach, warzywach i owocach. Bogate w antyoksydanty są: owoce cytrusowe, kawa, herbata, winogrona, kakao, orzechy, czosnek, cebula, soja, marchew, seler, pomidory, buraki, warzywa kapustne. Obecność związków przeciwutleniających w diecie oraz odpowiedni poziom ich spożycia jest istotnym elementem w żywieniu osób leczonych onkologicznie. Stwierdzono także, że spożycie kwasów tłuszczowych nienasyconych ma działanie ochronne. Wszystkie wymienione związki, mające znaczenie w zmniejszaniu ryzyka rozwoju nowotworów, powinny być dostarczane w głównej mierze w naturalnej postaci z dietą.

Przeczytaj też: Jak leczyć ból nowotworowy?

Dieta w chorobie nowotworowej

Chorobie nowotworowej często towarzyszy niedożywienie wynikające z utraty łaknienia i trudności w przyjmowaniu pokarmów, wywołane chemioterapią, wymiotami i biegunkami. Inne zaburzenia to niedrożność przewodu pokarmowego, upośledzone wchłanianie, zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej, zaburzenie syntezy białek ustrojowych, nietolerancja glukozy i zaburzenia przemian żelaza. Skutkami ubocznymi chemio- i radioterapii przy leczeniu nowotworów mogą być także suchość jamy ustnej, zmiana odczuwania smaku i powonienia, zaparcia.

Dieta chorych na raka powinna spełniać następujące zadania:

• w zakresie leczenia dietetycznego należy dążyć do zachowania naturalnej doustnej drogi przyjmowania posiłków dopóki będzie to możliwe;
• zalecana jest dieta lekkostrawna, bogatobiałkowa, z indywidualnymi modyfikacjami składników mineralnych;
• ograniczenie białka zwierzęcego, tłuszczów oraz cukrów prostych i słodyczy, potraw smażonych;
• ważne jest zapobieganie utraty masy ciała poprzez zapewnienie prawidłowej wartości energetycznej pożywienia, ustalonej indywidualnie dla chorego, zmniejszenie katabolizmu i osiągnięcie dodatniego bilansu azotowego;
• osiągnięcie i utrzymanie równowagi wodno-elektrolitowej;
• pokrycie dobowego zapotrzebowania organizmu na składniki odżywcze (białka, tłuszczu, węglowodany, witaminy i składniki mineralne) poprzez podawania pełnowartościowych posiłków;
• żywienie bogate w węglowodany złożone, substancje balastowe i antyoksydanty, podaż białka pochodzącego z mleka i przetworów mlecznych oraz roślin strączkowych powinna być na poziomie 1,5-2,0 g/kg należnej masy ciała w proporcjach 1/2-1/3 białka zwierzęcego i 2/3 białka roślinnego;
• podaż tłuszczu powinna stanowić 30 proc. wartości odżywczej pożywienia, przy niedowadze 25-30 proc., przy nadwadze powyżej 20 proc. (zwłaszcza w nowotworach hormonozależnych – piersi, prostaty, tarczycy – by nie dochodziło do syntezy w tkance tłuszczowej większej ilości estrogenów);
• dbanie o odpowiednie nawodnienie organizmu poprzez wypijanie ok 1,5 l wody każdego dnia;
• zalecane jest wzbogacanie posiłków specjalnymi odżywkami – suplementami diety, do napojów można dodawać sok z cytryny, który zwiększa produkcję śliny i poprawia smak;
• podawane potrawy powinny być przestudzone lub chłodne, aby uniknąć drażniącego zapachu oraz niekorzystnego wpływu wysokiej temperatury na śluzówkę żołądka i jelit;
• w przypadku braku łaknienia należy posiłki spożywać często i w małych porcjach
• przed jedzeniem należy przewietrzyć pomieszczenie, aby pozbyć się mieszanki rożnych zapachów, które mogą zniechęcić chorego do jedzenia, wskazany jest spacer na świeżym powietrzu przed posiłkiem, jeśli pozwala na to stan chorego;
• osoby chore mają często nastroje depresyjne, dlatego korzystne jest stosowanie ziół, które złagodzą te dolegliwości np. ziele dziurawca, korzeń żeń-szenia.

Czytaj również: Dieta na przytycie – co jeść, żeby przytyć?

Dieta w chorobie nowotworowej – produkty zalecane i przeciwwskazane

Jak przytyć w chorobie nowotworowej lub utrzymać prawidłową wagę? Warto w jadłospisie umieścić następujące produkty:

• otręby pszenne, płatki owsiane, ryżowe, chude mleko i produkty mleczne, odtłuszczone jogurty, kefiry, jajka (głównie żółtka), pieczywo pszenne i razowe, brązowy ryż, kasze mało- i średnioziarniste (pszenna, jęczmienna, perłowa), razowy makaron;
• owoce morza i chude ryby (dorsz, kergulena, sandacz, leszcz, szczupak), tran z ryb oceanicznych, olej lniany, oliwa z oliwek, oleje (słonecznikowy, sojowy, arachidonowy), masło, masło roślinne;
• chude mięso (cielęcina, wołowina, królik), chudy drób – gotowane, duszone, pieczone w foli wędliny (chuda szynka, polędwica, kiełbasa szynkowa);
• niskosłodzone marmolady, dżemy i powidła, przyprawy i zioła (cukier z trzciny cukrowej, ocet winny, cynamon, wanilia, koper, kminek, anyżek, pietruszka, cytryna, kwas cytrynowy lub mlekowy);
• warzywa i owoce-głównie krzyżowe (kapustne, brukselka, brokuły), czosnek, owoce cytrusowe;

Produkty i potrawy przeciwwskazane:

• wędliny tłuste (bekon, frankfurterki), wyroby wędzone (drób, ryby, sery), mięso peklowane, tłuste mięsa i podroby (wieprzowina, baranina, wątroba),
• marynaty, tłuste sosy, margaryny twarde,
• słodycze, słodziki, ciasta z dużą zawartością cukru i tłuszczu,
• alkohol.

Dieta przy chemioterapii

Leczenie nowotworu wiąże się z pogorszeniem stanu odżywienia pacjenta. W zależności od wybranej terapii powoduje zwykle szereg mniej lub bardziej nasilonych skutków ubocznych, które prowadzą do zmniejszenia ilości przyjmowanego pokarmu, ale również mogą wpłynąć na zaburzenia przyswajania składników odżywczych z pożywienia.

Jedną z często stosowanych metod leczenia jest chemioterapia, która polega na podaniu leku mającego zniszczyć komórki nowotworowe. Jako, że oddziałuje na cały ustrój, powoduje także uszkodzenia zdrowych komórek ciała. Szczególnie dotyczy to tkanek, których komórki ulegają szybkim podziałom jak np. błona śluzowa przewodu pokarmowego. W efekcie może wiązać się to z występowaniem u pacjentów leczonych chemioterapią biegunek, wymiotów, występowaniem mdłości, braku apetytu czy owrzodzeń jamy ustnej. Zmiany, jakie występują, dotykają również kubków smakowych znacznie utrudniając odczuwanie smaku przez pacjenta. To również nasila brak apetytu i niechęć do spożywania pokarmów. Chorzy zgłaszają często, że podczas spożywania posiłków zawierających produkty białkowe np. mięso, odczuwają charakterystyczny metaliczny posmak.

Dieta przy radioterapii i innych metodach leczenia

Radioterapia, czyli metoda leczenia z wykorzystaniem promieni rentgena lub tez innego rodzaju promieniowania nacelowana jest na konkretne miejsce w organizmie. Jednak, podobnie jak chemioterapia, hamuje namnażanie się i rozwój nie tylko komórek nowotworowych ale również zdrowych komórek ciała. Prowadzi to do trudnych do uniknięcia objawów o różnym nasileniu podobnych jak w przypadku chemioterapii, czyli np. nudności, wymiotów, biegunek, suchości i owrzodzeń jamy ustnej. W zależności od typu radioterapii i miejsca, które jest naświetlane mogą pojawić się inne ważne z punktu widzenia wpływu na stan odżywienia pacjenta objawy takie jak np. zakażenia, zapalenie przełyku, przetoki żołądka lub jelit, zwężenie światła jelita, zapalenie błony śluzowej żołądka i jelit, zwężenie przełyku.

Także kolejna metoda leczenia, czyli zabiegi operacyjne mają wpływ na stan odżywienia pacjenta. Często leczenie nowotworu polega na łączeniu radio i chemio terapii oraz zabiegu operacyjnego w uzupełnieniu, co wiąże się z wystąpieniem wspomnianych objawów ubocznych prowadzących do zmniejszenia ilości przyjmowanych pokarmów i zaburzeń przyswajania składników odżywczych. Tutaj należy zaznaczyć, że stan odżywienia pacjenta jest ściśle związany z przebiegiem leczenia. Niedożywienie chorego wydłuża czas leczenia i wiąże się z większą liczbą powikłań. Dlatego ważne jest by już na etapie walki z nowotworem zadbać o odpowiednią dietę onkologiczną i zapewnić właściwą podaż energii i składników odżywczych.

Dieta po chemioterapii i leczeniu onkologicznym

Po zakończeniu leczenia onkologicznego niektóre z wymienionych powyżej uciążliwych skutków ubocznych terapii utrzymują się przez jakiś czas. Pacjent zwykle chce jak najszybciej wrócić do spożywania tradycyjnych posiłków, jednak czasami utrudniają mu to utrzymujące się zaburzenia smaku czy trudności z przełykaniem.

Po zakończeniu leczenia nadal istnieje zagrożenie spadkiem wagi i wystąpieniem niedożywienia, dlatego dieta po chemioterapii powinna zapewnić odpowiednią podaż energii i składników odżywczych. Ilość kalorii w diecie zależy ściśle od stanu pacjenta. Jeśli jest on niedożywiony, należy zwiększyć energetyczność jadłospisu w stosunku do zapotrzebowania. Należy pamiętać, że proces ten powinien przebiegać stopniowo. Jeśli występuje nadwaga lub otyłość, szczególnie w przypadku nowotworów hormonozależnych, należy pod okiem dietetyka i lekarza zredukować masę ciała za pomocą racjonalnej, zawierającej wszystkie składniki odżywcze diety redukcyjnej. W okresie rekonwalescencji, kiedy organizm regeneruje się, wzrasta zapotrzebowanie na białko, dlatego należy wzbogacić dietę o:

• mięso,
• jaja,
• nabiał,
• nasiona roślin strączkowych.

Ważne, aby wybierać produkty białkowe z mała zawartością tłuszczu. Okres rekonwalescencji szczególnie po długotrwającej terapii wymaga zastosowania u pacjenta diety łatwo strawnej. Podawane posiłki powinny mieć umiarkowaną temperaturę. Należy również unikać większej ilości błonnika pokarmowego nierozpuszczalnego w wodzie, który drażni mechanicznie ściany przewodu pokarmowego (rezygnujemy z pieczywa pełnoziarnistego, otrąb czy dzikiego ryżu).

Jeśli utrzymują się u pacjenta zmiany w obrębie błony śluzowej jamy ustnej należy unikać pokarmów kwaśnych i suchych wymagających intensywnego żucia. Uszkodzone po chemio i radioterapii kubki smakowe zwykle regenerują się po około 6-8 tygodniach. Zmiany w ich obrębie mogą także w niektórych przypadkach mieć charakter trwały. Jeśli pacjent nadal odczuwa zaburzenia smaku, należy starać się uatrakcyjnić potrawy używając do ich przyprawiania delikatnych, ale aromatycznych przypraw ziołowych takich jak, np. bazylia, tymianek, pietruszka zielona.

Jeśli pacjent nie ma owrzodzeń w jamie ustnej można użyć również soku z cytryny i octu. Aby łagodzić metaliczny smak towarzyszący spożyciu mięsa, poleca się je wcześniej marynować w oliwie i wspomnianych przyprawach. Poleca się również korzystanie z plastikowych sztućców i płukanie jamy ustnej przed posiłkiem za pomocą wody. W przypadku gdy chory źle toleruje pokarmy o intensywnym smaku i zapachu należy posiłki wzbogacać o składniki łagodzące smak takie jak np. jogurt.

Dieta w chorobach nowotworowych – wypowiedź lekarza