Czosnek – właściwości, zastosowanie, wskazania i przeciwwskazania, przepisy

Czosnek – roślina o długiej historii

Czosnek (nazwa zbiorowa, w Europie wyróżnia się ponad 300 gatunków) a właściwie czosnek pospolity (czosnek zwyczajny, Allium sativum L.) jest warzywem znanym od tysiącleci.

Badacze uważają, że stosowanie ząbków czosnku było już dosyć powszechne w czasach neolitycznych, natomiast najstarsze zapisy dotyczące czosnku mówią o podawaniu go budowniczym piramid. Ponadto wzmianki opisujące stosowanie czosnku znaleźć można zarówno w Biblii jak i świętych księgach hinduskich.

O właściwościach czosnku byli przekonani już starożytni Rzymianie (Neron nakazał podawanie ząbków czosnku legionistom) oraz Grecy, którzy stosowali czosnek zarówno jako przyprawę jak i w celach zdrowotnych.

Od setek lat spożywanie ząbków czosnku stanowi też nieodłączny element kuchni żydowskiej. Smak czosnku jest też charakterystyczny dla potraw z angielskiej Kornwalii.

Czosnek – uprawa

Czosnek pospolity (Allium sativum L.) jest rośliną dobrze radzącą sobie w naszych warunkach klimatycznych, choć preferuje gleby zasobne w wilgoć (najlepiej rośnie na glebach bogatych w próchnicę) i źle reaguje na zachwaszczenie, zwłaszcza w pierwszej fazie rozwoju.

Czosnek ozimy należy sadzić późną jesienią (na przełomie października i listopada) a czosnek wiosenny pod koniec marca lub na początku kwietnia.

Czosnek – zbiór i przechowywanie

Czosnek ozimy należy zbierać w lipcu, natomiast posadzony wiosną na przełomie sierpnia i września.

Dojrzałość cebul rozpoznać można m. in. po żółknących łodygach czosnku, jednak zaleca się, by zbierać czosnek dopiero, gdy więcej niż połowa uprawy ma załamany szczypior. Lepiej wykopać czosnek zbyt wcześnie (o kilka dni) niż zbyt późno, wówczas bowiem czosnek może się źle przechowywać nawet w odpowiednich warunkach.

Po wykopaniu cebul suszy się je – należy najpierw koniecznie oczyścić główki czosnku z przylegającej ziemi – do momentu aż łodygi i liście będą całkiem suche, co trwa kilka dni.

Trzeba tylko pamiętać, że czosnek najlepiej przechowywać w formie całych główek w suchym i przewiewnym pomieszczeniu o temperaturze pokojowej. Uwaga: czosnek pozostawiony w miejscu z dostępem do światła zacznie kiełkować.

Czosnek – wartościowy skład

Świeży czosnek zawiera olejek czosnkowy w ilości od 0,1 do 0,36 procenta. To właśnie olejek czosnkowy odpowiada w głównej mierze za właściwości przeciwbakteryjne oraz wirusobójcze i grzybobójcze czosnku. Do składników czynnych olejku zalicza się związki siarki (m. in. alliinę), enzymy (w tym allinazę) sole mineralne (siarka, selen).

To właśnie z bezwonnej alliiny pod wpływem enzymu allinazy powstaje allicyna – odpowiedzialna z charakterystyczny zapach czosnku jedna z jego najważniejszych biologicznie czynnych substancji (m. in. hamuje agregację płytek krwi oraz obniża poziom cholesterolu we krwi).

To właśnie związki siarki są też odpowiedzialne za charakterystyczny zapach czosnku wydobywający się z ust po jego zjedzeniu. W celu neutralizacji zapachu czosnku warto zjeść jabłko lub wypić zieloną herbatę.

Czosnek dostarcza też witaminy (A, D, z grupy B) oraz liczne składniki mineralne, w tym magnez, cynk, żelazo i miedź.

Osoby nie tolerujące smaku i zapachu czosnku mogą podgrzać go po rozdrobnieniu. Straci część prozdrowotnych właściwości ale nadal będzie wartościowym dodatkiem do potraw.

Czosnek – prozdrowotne właściwości

Ząbki czosnku zawierają substancje o działaniu przeciwbakteryjnym, dlatego też czosnek określany jest jako naturalny antybiotyk, choć działa również przeciwwirusowo (antybiotyk działa tylko na bakterie i grzyby) oraz przeciwzapalne. Z tego powodu znajduje zastosowanie w terapiach przeziębienia, grypy oraz zakażeniach bakteryjnych a regularne jedzenie czosnku można traktować jako formę profilaktyki chorób infekcyjnych.

Spożywanie czosnku korzystnie wpływa na śródbłonek naczyniowy, powodując rozkurcz naczyń krwionośnych. Mechanizm ten obniża ciśnienie krwi. Dodatkowo substancje czynne czosnku hamują syntezę cholesterolu, co sprawia, że czosnek znajduje zastosowanie w profilaktyce zawału oraz udaru mózgu.

Ponadto czosnek wykazuje działanie przeciwzakrzepowe, obniża ciśnienie krwi (rozkurczania naczynia krwionośne). Wpływa pozytywnie na naczynia krwionośne (działa przeciwzapalnie i zwiększa ich elastyczność), dlatego spożywanie czosnku może być ważnym elementem profilaktyki miażdżycy.

Czosnek wykazuje również działanie probiotyczne, wspierając rozwój naturalnej flory bakteryjnej jelit.

Czosnek – jak dawkować?

Czosnek pospolity (Allium sativum L.) jest przede wszystkim warzywem, nie ma więc przeciwwskazań, by spożywać go codziennie jako element zróżnicowanej diety, np. jako dodatek do sałatek. Osoba dorosła, jeśli tylko nie ma ku temu przeciwwskazań, może spożywać 1-2 ząbki czosnku dziennie.

Największe korzyści zdrowotne oferuje czosnek surowy. Żeby zapoczątkować reakcję enzymatyczną (alliina – alliinaza – alliicyna) czosnek należy pokroić, a najlepiej przecisnąć przez praskę. Natomiast rozgnieciony czosnek nie powinien być poddany działaniu wysokiej temperatury, ta bowiem zniszczy enzym, uniemożliwiając przemianę.

Czosnek można przyjmować w różnej formie, np. rozgnieciony czosnek (1/2-1 ząbek) dodać do połowy szklanki letniego mleka i pić 2 razy dziennie rano i wieczorem lub utrzeć z masłem (5-6 ząbków czosnku na pół kostki masła) i stosować jako smarowidło na pieczywo.

Szczególnie w przypadku profilaktyki, ważne jest by spożycie czosnku było regularne i systematyczne.

Czosnek – ostrożnie przy lekach

Czosnek nie powinien być regularnie i w większych ilościach spożywany przez osoby mające problemy z prawidłowym krzepnięciem krwi. Ostrożność muszą również zachować osoby przyjmujące leki przeciwzakrzepowe, np. warfarynę. W obu tych przypadkach spożywanie czosnku może doprowadzić do krwawień.

Należy o tym pamiętać, ponieważ wielu chorych zmagających się z miażdżycą lub zaburzeniami krzepnięcia krwi sięga po czosnek by wykorzystać jego właściwości zapobiegające agregacji płytek krwi oraz opierając się na doniesieniach wskazujących, że substancje czynne czosnku hamują syntezę cholesterolu.

Pojawiają się również doniesienia o możliwości nasilania przez czosnek działanie leków hipoglikemicznych, czyli obniżających poziom glukozy we krwi, dlatego osoby chorujące na cukrzycę i przyjmujące leki powinny unikać czosnku w większych ilościach a jego miłośnicy ograniczyć spożywanie.

Stosowanie czosnku nie dla wszystkich

Regularne spożywanie czosnku w zbyt dużych ilościach, (więcej niż cztery ząbki czosnku dziennie) może wywołać refluks żołądkowo-przełykowy (popularna „zgaga”), a u osób nadwrażliwych czosnek spożywany w takich ilościach może również wywoływać wzdęcia, a nawet dolegliwości bólowe ze strony wątroby. Warto wówczas zmniejszyć dawkę – może się bowiem okazać, że stosowanie czosnku w mniejszej ilości (np. ząbek czosnku dziennie lub co drugi dzień) nie wywołuje takich objawów.

Spożywania czosnku w większych ilościach powinny też unikać osoby cierpiące na hipotensję , czyli zbyt niskie ciśnienie krwi. Ponieważ efekt obniżenia ciśnienia krwi obserwuje się nawet u osób o wartościach ciśnienia tętniczego poniżej normy, może to spowodować u nich złe samopoczucie.

Choć badania wskazują, że czosnek obniża ciśnienie krwi, to nawet w przypadku hipotensji warto, by nadal stanowił element diety, niedociśnienia nie należy bowiem traktować jako całkowitego przeciwwskazania do stosowania czosnku w kuchni. Przysłowiowy „ząbek czosnku” nie będzie tu problemem.