Wścieklizna – przyczyny, objawy, leczenie i profilaktyka

Czym jest wścieklizna?

Wścieklizna jest znanym od tysiącleci zapaleniem centralnego układu nerwowego, powodowanym przez rabdowirusy, wirusy o charakterystycznym kształcie, przypominającym w obrazie spod mikroskopu elektronowego pocisk pistoletowy.

Wścieklizna – skąd wzięła się nazwa choroby?

Nazwa choroby wywodzi się od części objawów, polegających na znacznym pobudzeniu, ślinotoku („piana” z ust) oraz nasilonej agresywności u chorych zwierząt. Dawna nazwa choroby to hydrofobia (wodowstręt), wynikająca z tego, że charakterystycznym objawem są silne skurcze mięśni na widok płynów, a nawet przy dźwięku przelewającej się wody.

Występowanie wścieklizny

Wścieklizna jest chorobą wywoływaną przez wirusy z rodziny Rhabdoviridae , które są wyjątkowo szeroko rozpowszechnione w środowisku. Trudno znaleźć miejsce na Ziemi zupełnie wolne od zakażeń. Mimo to wprowadzanie programów profilaktycznych szczepień doustnych dla dziko żyjących zwierząt skutecznie zmniejsza liczbę odnotowywanych zachorowań.

Głównym rezerwuarem wirusa w Europie są zwierzęta dzikie – lisy. Zagrożenie dla człowieka stanowią przede wszystkim pokąsane przez nie zwierzęta domowe – psy, koty oraz bydło. Ponadto niebezpieczne może okazać się spotkanie z nietoperzem, szczególnie wtedy, gdy dojdzie do niego na terenie Ameryki Północnej lub Południowej.

Do zakażenia dochodzi najczęściej przez kontakt ze śliną chorego zwierzęcia, z uszkodzoną powierzchnią skóry, ale także poprzez naniesienie materiału zakaźnego na spojówki lub błony śluzowe.

Dotychczas nie odnotowano przypadków transmisji wirusa wścieklizny pomiędzy ludźmi. Wyjątek stanowi pojedynczy przypadek przeniesienia wirusa przez przeszczepioną rogówkę pochodzącą od osoby zakażonej.

Globalna zapadalność na wściekliznę w różnych rejonach świata jest trudna do ustalenia – szacuje się, że sięga do 100 000 przypadków rocznie. W przypadku ludzi corocznie na świecie z powodu zagrożenia wścieklizną profilaktyce poddawanych jest kilka milionów osób, a z powodu wścieklizny umiera kilkadziesiąt tysięcy.

Objawy wścieklizny

U ludzi objawy wścieklizny pojawiają się zwykle w okresie 2–12 tygodni od zakażenia, jeśli nie zostanie przedsięwzięta profilaktyka.

Wścieklizna może jednak pozostawać u zakażonego w stanie utajonym i nie dawać objawów chorobowych nawet przez 19 lat.

Do najbardziej typowych objawów wścieklizny u ludzi należą:

• objawy grypopodobne,
• bóle głowy,
• torsje ,
• porażenia,
• splątanie,
• bezsenność ,
• zaburzenia zachowania (zwykle pobudzenie),
• ślinotok.

Charakterystycznym objawem wścieklizny jest wodowstręt.

Chory zwykle umiera z powodu niewydolności oddechowej – w ciągu 2–10 dni od początku objawów.

Objawy wścieklizny u zwierząt

U zwierząt podejrzenie wścieklizny powinny budzić wszystkie nietypowe zachowania – dzikie zwierzęta stają się wtedy nierzadko bardzo ufne i skłonne do kontaktów z ludźmi.

Przebieg zakażenia wścieklizną i jej objawy

Zdecydowanie najczęściej wirus przedostaje się do organizmu człowieka wskutek pogryzienia przez zakażone, wściekłe zwierzę. Początkowo namnaża się w miejscu wniknięcia, aby następnie wzdłuż włókien nerwowych dotrzeć do ośrodkowego układu nerwowego, w którym szczególnie upodobał sobie istotę szarą mózgu. Po okresie intensywnej replikacji, ponownie wzdłuż włókien nerwowych dociera do wielu narządów, m.in. do płuc, nerek, nadnerczy, skóry oraz gruczołów ślinowych.

Okres wylęgania wścieklizny wynosi od 10 dni do nawet 12 tygodni. Jego długość zależy przede wszystkim od miejsca ukąszenia oraz od ilości wprowadzonego do organizmu wirusa. Wystąpienie objawów klinicznych jest poprzedzone pojawieniem się wirusa w ślinie osoby zakażonej. W przebiegu wścieklizny wyróżniamy dwie fazy.

• Faza pierwsza jest nazywana zwiastunową, trwa do 4 dni i wiąże się z występowaniem niespecyficznych objawów dotyczących miejsca ukąszenia. Należy do nich ból, uczucie mrowienia, pieczenia i drętwienia, ponadto można zaobserwować stany podgorączkowe lub nawet gorączkę, ból głowy, nudności i wymioty oraz ogólne osłabienie.
• Faza druga to okres rozwoju poważnych zaburzeń. Chory najczęściej staje się wyjątkowo pobudzony, doświadcza omamów, zarówno wzrokowych, jak i słuchowych, a każdy bodziec może u niego spowodować wystąpienie drgawek i skurczy mięśni odpowiadających za oddychanie i połykanie. Ponadto obserwuje się u niego światłowstręt i ślinotok. Szczególnie powszechnie znane jest zjawisko tzw. hydrofobii. Bodźcem wyzwalającym szereg reakcji organizmu jest w tym wypadku sam widok lub dźwięk wywoływany przez wodę. Poza drgawkami pojawia się uczucie silnego lęku z towarzyszącym wzrostem ciśnienia tętniczego i niemiarowością rytmu serca.

Nieznana jest przyczyna takiej właśnie reakcji. Przypuszcza się, że wiąże się ona z uszkodzeniem komórek nerwowych zlokalizowanych w strukturze mózgu, nazywanej jądrem dwuznacznym. Zdarza się, że wścieklizna ma odmienny, „cichy” przebieg, w którym dominują objawy porażenia. Niekiedy jest to forma zejściowa postaci pobudzeniowej.

Niezależnie jednak od typu objawów oraz przebiegu, wścieklizna nieuchronnie prowadzi do zgonu. Od roku 1970 odnotowano na świecie zaledwie 6 przypadków wyzdrowienia po wystąpieniu objawów klinicznych. Nie przyczyniły się one jednak do opracowania skutecznego schematu leczenia.

Rozpoznanie wścieklizny

Postawienie diagnozy wścieklizny opiera się na zebraniu wywiadu dotyczącego sytuacji niosących za sobą ryzyko transmisji wirusa, stwierdzeniu objawów klinicznych oraz wyników badań laboratoryjnych pacjenta i podejrzanego zwierzęcia. Badania laboratoryjne mają na celu:

• wykrycie metodą bezpośredniej immunofluorescencji antygenu wirusa w ślinie lub też w próbkach skóry pobranych z okolicy karku – jest to metoda o najwyższej czułości;
• wyizolowanie materiału genetycznego wirusa ze śliny;
• stwierdzenie obecności przeciwciał w surowicy krwi lub w płynie mózgowo-rdzeniowym;
• wyizolowanie wirusa ze śliny w hodowlach komórkowych.

Żaden z testów stosowanych w diagnostyce laboratoryjnej nie daje całkowitej pewności, dlatego zaleca się wykonywanie kilku jednocześnie.

Pomocny w stawianiu rozpoznania wścieklizny może się okazać rezonans magnetyczny mózgowia, w którym niekiedy udaje się uwidocznić wzmocnienie sygnału, m.in. w obrębie substancji szarej oraz pnia mózgu.

Leczenie wścieklizny

Leczenie wścieklizny, kiedy wystąpią już objawy, polega tylko na ich łagodzeniu, zanim nastąpi śmierć pacjenta.

W 2004 roku w USA, dzięki zastosowaniu eksperymentalnego protokołu z Milwaukee ( śpiączka farmakologiczna i intensywne leczenie lekami przeciwwirusowymi), udało się po raz pierwszy w historii uratować życie pacjentki z objawami wścieklizny.

Dalsze doświadczenia z tym protokołem wykazały jednak, że szansa przeżycia jest statystycznie nadal bardzo mała (nie przekracza 8%). Jedyną metodą zapobiegającą tragicznym skutkom jest zastosowanie jak najszybciej profilaktyki, jeszcze przed wystąpieniem pierwszych objawów choroby.

Drogi przenoszenia wścieklizny

Typową drogą zakażenia jest ugryzienie przez chore zwierzę (lub człowieka), ale możliwe są i inne drogi zakażenia.

Coraz częściej zdarzają się zakażenia poprzez wdychanie aerozolu zawierającego mocz nietoperzy (wysoka koncentracja wirusa rozpylonego w powietrzu) lub jego transmisji drogą przezspojówkową lub przez nerw węchowy (na przykład w jaskiniach).

Ponadto w USA i w Niemczech zdarzały się przypadki zakażenia biorców przeszczepów narządów pochodzących od pacjentów zmarłych na wściekliznę, np. rogówki oka, jednakże jest to wyjątkowa rzadkość.

Wirus wścieklizny ginie w wysokiej temperaturze i suchym powietrzu, zaś w niskiej temperaturze i środowisku wilgotnym może przez długi czas zachować żywotność.

Profilaktyka wścieklizny

Podstawowe zasady profilaktyki wścieklizny do zastosowania przez każdą osobę wymienione zostały poniżej.

• Należy szczepić przeciwko wściekliźnie posiadane przez siebie psy, koty oraz inne zwierzęta, które mogą kontaktować się ze zwierzętami na zewnątrz.
• Zwierzęta domowe należy zawsze mieć pod nadzorem.
• W przypadku zauważenia dziwnego zachowania u własnych zwierząt, stwierdzenia śladów ugryzień, zaobserwowania walki z innymi zwierzętami itp. należy udać się z nimi do weterynarza.
• Należy unikać bezpośrednich kontaktów z dzikimi zwierzętami (szczególnie takimi jak lisy i inne drapieżniki oraz nietoperze).
• Należy poddać się profilaktycznemu szczepieniu, jeśli jest się narażonym zawodowo na wściekliznę (np. leśnicy, grotołazi).
• Należy informować odpowiednie instytucje (sanepid, lokalny weterynarz) o podejrzanie zachowujących się zwierzętach domowych i dzikich.
• W przypadku ugryzienia należy jak najszybciej umyć ranę wodą z mydłem oraz zgłosić się do lekarza, aby rozpocząć profilaktykę (należy ją rozpocząć także przy możliwości wystąpienia ugryzienia, nawet gdy nie mamy pewności, czy doszło do kontaktu z chorym zwierzęciem, czy nie).

Na czym polega profilaktyka wścieklizny?

Profilaktyka poekspozycyjna w krajach rozwiniętych obecnie różni się od tradycyjnego szczepienia, wprowadzonego przez Pasteura – od lat nie wykonuje się bolesnych zastrzyków w powłoki brzuszne. Obecnie stosuje się podanie ludzkiej immunoglobuliny odpornościowej w pośladek i wokół rany oraz 4–5 dawek szczepionki (zazwyczaj z komórek ludzkich) w mięsień naramienny lub – u niemowląt – w zewnętrzną stronę uda.

Żeby profilaktyka była skuteczna, powinna być rozpoczęta jak najszybciej, najlepiej w dniu ugryzienia.

Profilaktyka wścieklizny w przypadku ugryzienia przez zwierzę udomowione

Zasadność rozpoczęcia profilaktyki zależy od okoliczności i możliwości obserwacji zwierzęcia. W przypadku pogryzienia przez psa, kota, tchórzofretkę:

• jeśli zwierzę wykazywało objawy wścieklizny, należy profilaktykę rozpocząć od razu;
• jeśli nie jest jasne, czy wykazywało objawy wścieklizny, ale zbiegło, należy profilaktykę rozpocząć od razu;
• jeśli nie jest jasne, czy wykazywało objawy wścieklizny, ale zostało schwytane (ewentualnie dostarczone później), a jego tożsamość nie budzi wątpliwości, to powinno podlegać obserwacji przez weterynarza przez 10 dni, a profilaktykę należy rozpocząć natychmiast, kiedy weterynarz stwierdzi podejrzenie wścieklizny;
• jeśli nie jest jasne, czy zwierzę wykazywało objawy wścieklizny, ale zostało zabite, to powinno podlegać natychmiastowemu badaniu przez władze sanitarne, a profilaktykę należy rozpocząć natychmiast, kiedy zostanie stwierdzona wścieklizna.

Czytaj również: Choroba kociego pazura – co to jest? Przyczyny, objawy, diagnostyka, leczenie

Profilaktyka wścieklizny w przypadku ugryzienia przez dzikie zwierzę

W przypadku ugryzienia przez dzikie zwierzę drapieżne (szczególnie lisa) lub nietoperza profilaktykę poekspozycyjną należy rozpocząć zawsze, niezależnie od tego, czy zwierzę zbiegło, zostało zabite czy schwytane. Zachorowania na wściekliznę osób przebywających w grotach lub jaskiniach zamieszkałych przez nietoperze są rejestrowane.

W przypadku pozostałych zwierząt decyzja o profilaktyce należy do lekarza chorób zakaźnych, który powinien skonsultować się z weterynarzem i władzami sanitarnymi.