Próchnica butelkowa – jak wygląda, jakie ma przyczyny, jak leczyć i zapobiegać?

Próchnica butelkowa – próchnica zębów mlecznych u dziecka

Próchnica wczesnego dzieciństwa (ang. early childhood caries – ECC) to występowanie próchnicy u dzieci poniżej 6 roku życia. Bywa też określana jako próchnica butelkowa lub próchnica związana z karmieniem niemowlęcia.

Próchnica kwitnąca to pojęcie szersze, dotyka zarówno dzieci, młodzieży jak i dorosłych. Istotą próchnicy kwitnącej jest gwałtowna destrukcja wielu zębów. W próchnicy butelkowej charakterystyczne jest, że jako pierwsze zajęte są górne siekacze (“próchnica na jedynkach”).

Jak wygląda próchnica butelkowa – objawy: plamy na zębach

Pierwsze objawy próchnicy butelkowej mają charakter plamy na zębie. Jej obraz może być dwojaki:

• biała, kredowa plama o chropowatej powierzchni – jeśli proces próchnicowy jest aktywny;
• plama o gładkiej, błyszczącej i twardej powierzchni – jest to tzw. plama nieaktywna (w tej formie może ona utrzymywać się w szkliwie całymi latami).

Plamki na zębach mogą mieć też zabarwienie żółtawe, brązowe, a nawet czarne. Właśnie te czarne zęby dziecka budzą zawsze niepokój rodziców.

Jeśli w miejscu plamy nadal będzie regularnie zalegać płytka, to pod wpływem kwasów dojdzie do jeszcze większego odwapnienia, aż w końcu szkliwo się odłamie i powstanie ubytek.

Początki próchnicy butelkowej, na etapie plamy próchnicowej, są możliwe do zatrzymania, trudniejsze jest to do osiągnięcia w przypadku ubytku. Ubytek („dziura”) w zębie staje się miejscem stałego zalegania płytki bakteryjnej, z tego powodu utrzymanie tego obszaru w czystości jest trudne, a zębina jest słabiej (niż szkliwo) zmineralizowana, co skutkuje szybką utratą tkanek twardych zęba. Dlatego ubytki powinny zostać oczyszczone z tkanek zmienionych próchnicowo i wypełnione.

Jak powstaje próchnica butelkowa?

Za rozwój próchnicy u małych dzieci odpowiadają te same czynniki, co u dorosłych, a są to bakterie próchnicotwórcze oraz cukry dostarczane z pożywieniem. Oba czynniki muszą działać w jamie ustnej przez odpowiedni długi czas, a ich wpływ zależy także od podatności gospodarza.

Bakterie tworzą na powierzchni zęba płytkę bakteryjną. Produkty uboczne rozkładu węglowodanów przez bakterię, to kwasy które rozpuszczają twarde tkanki zęba. Usunięcie bakterii z powierzchni zęba możliwe jest tylko przez mechaniczne działanie (szczotkowanie, nitkowanie), nie wystarczy przepłukiwanie. Niemałe znaczenie ma także moment kolonizacji jamy ustnej dziecka przez bakterie próchnicotwórcze. Przenoszenie śliny matki do jamy ustnej dziecka (np. oblizywanie smoczka, łyżeczki dziecka) sprzyja szybszej kolonizacji. Z tego powodu obniżenie poziomu bakterii próchnicotwórczych u matki jest równie ważne.

Cukry są niezbędne bakteriom do produkcji kwasów, zatem przyczyniają się do choroby próchnicowej. Najbardziej próchnicotwórcza jest sacharoza (tzw. cukier stołowy). Inne cukry które mogą powodować cukrzycę butelkową to glukoza oraz fruktoza, a te obecne są m.in. w miodzie. Mleko i produkty mleczne mają niski potencjał próchnicotwórczy. Naturalnie mleko zawiera cukier mleczny – laktozę, ale jej fermentacja przez bakterie jest wolniejsza niż sacharozy.

Im dłuższy kontakt kwasów produkowanych przez bakterie z powierzchnią zęba, tym większe prawdopodobieństwo, że szkliwo ulegnie rozpuszczeniu. Sprzyjają temu:

• przyjmowanie retencyjnych pokarmów (biszkopty, krakersy),
• ssanie cukierków,
• częste popijanie słodkich napojów,
• nieprawidłowa higiena jamy ustnej.

Dlaczego próchnica butelkowa u dzieci jest tak częsta?

Zęby mleczne zaczynają się wyrzynać około 6. miesiąca życia. Różnią się one od zębów stałych kształtem, rozmiarem i strukturą:

• korony zębów mlecznych są bardziej beczułkowate, kontaktują się szerokimi powierzchniami (a nie punktowo – jak w przypadku zębów stałych), co sprzyja zaleganiu płytki nazębnej
• szkliwo i zębina są słabiej zmineralizowane, o połowę cieńsze niż w zębach stałych, zaś jama zęba stosunkowo większa, co sprawia, że proces próchnicowy szybciej dociera do miazgi zęba.

Te różnice sprawiają, że próchnica zębów mlecznych jest zjawiskiem powszechnym, szybciej dochodzi w nich do utraty tkanek twardych oraz zapalenia miazgi.

Jak zapobiegać próchnicy butelkowej?

Matki są zwykle źródłem transmisji bakterii do jamy ustnej dziecka. Próchnica mleczaków i jej natężenie są tym większe im wyższe jest miano tych bakterii w jamie ustnej ciężarnej. Dlatego profilaktyka pierwotnie pierwotna (ang. primary-primary prevention) próchnicy zębów dziecka rozpoczyna się już w ciąży (ang. early oral health concept). W tym okresie dochodzi do wielu zmian w organizmie matki, które sprzyjają rozwojowi próchnicy (w tym spadek wydzielania śliny). Dlatego zabiegi higieniczne w jamie ustnej powinny być zintensyfikowane, a dieta kariostatyczna (hamująca próchnicę butelkową). Wszystkie aktywne ubytki próchnicowe powinny zostać wyeliminowane.

Nie zaleca się doustnej suplementacji fluoru u kobiet w ciąży, gdyż nie dowiedziono korzystnego wpływu tych działań na stan uzębienia dziecka.

Jeszcze przed wyrżnięciem zębów mlecznych (około 6 miesiąca życia) należy wprowadzić zabiegi pielęgnacyjne jamy ustnej. Polega to na regularnym oczyszczaniu błony śluzowej i dziąseł przed nocnym snem. Można to zrobić przy użyciu kawałka gazy zwilżonej wodą, który nawijamy na palec.

Szczoteczka dla niemowlaka i pasta do zębów dla niemowląt

Po wyrżnięciu pierwszego zęba należy rozpocząć szczotkowanie. Od tego momentu przez kilka pierwszych miesięcy posługujemy się specjalna silikonową szczoteczką lub miękką szczoteczką z małą główką. Stosujemy dwukrotne w ciągu dnia szczotkowanie zębów pastą z fluorem bez względu na poziom próchnicy. Przyjmuje się, że dziecko w wieku 2–3 lat połyka pewną objętość pasty. Z tego powodu szczotkowanie powinno być przeprowadzane na początku przez rodziców, a później przez nich nadzorowane, dzięki temu także efektywność usuwania płytki nazębnej jest większa.

Nie tylko ilość pasty, ale i zawartość fluoru w stosowanej paście musi być dostosowana do wieku dziecka. Europejska Akademia Stomatologii Dziecięcej (EAPD) zaleca u dzieci w wieku 6–24 miesięcy stosowanie pasty w ilości “ziarna grochu” z zawartością fluoru 500 ppm, zaś w wieku 2–6 lat można stosować pastę z fluorem w stężeniu 1000 ppm, w tej samej ilości. Poza pastą do zębów możliwa jest fluoryzacja zębów lakierami fluorkowymi, które aplikowane są wyłącznie w gabinecie stomatologicznym.

Próchnica butelkowa u dziecka karmionego piersią

Obecnie zaleca się wyłącznie karmienie piersią przez okres pierwszych 6 miesięcy życia dziecka. Próchnica butelkowa u dziecka karmionego piersią może być bardziej nasilona jeśli karmienie trwa długo i ma miejsce w nocy.

Sztuczne karmienie po 12 miesiącu życia nasila ryzyko próchnicy wczesnego dzieciństwa.

Aby próchnica u niemowlaka występowała rzadziej, nie należy:

• stosować karmienia jako sposób na uspokojenie dziecka,
• karmić dziecka tuż przed snem oraz „przez sen”,
• słodzić (miodem czy cukrem) mleka,
• używać kubków niekapków, słodzonego smoczka,
• przyzwyczajać do spożywania słodyczy.

Zaleca się:

• w celu nawodnienia dzieci starszych podawać przede wszystkim wodę,
• soki wprowadzać u dzieci karmionych naturalnie nie wcześniej niż w 7 miesiącu życia (u karmionych sztucznie po ukończeniu 4 miesiąca życia), nie służą do nawadniania i nie powinny zastępować wody, należy je podawać łyżeczką i unikać podawania przed snem/ w nocy, powinny być to soki 100%, przecierowe, bez dodatku cukru,
• od 1 roku życia wprowadzać picie z kubka,
• słodycze spożywać najwyżej w postaci deseru, bezpośrednio po głównym posiłku (mniejsze niebezpieczeństwo dla uzębienia stanowi nawet większa ilość słodyczy zjedzona jednorazowo niż ta sama ilość przyjmowana często)
• płukać usta wodą po posiłku, co pozwala usunąć blisko połowę resztek pokarmowych. Należy jednak być świadomym, że w żadnym wypadku nie jest to skuteczne jako jedyna metoda utrzymania higieny jamy ustnej, ale może być uzupełnieniem, obok szczotkowania zębów.

Można także podawać “słodycze” zawierające substytuty cukrów, wśród których szczególnie polecany i bezpieczny jest ksylitol, który posiada właściwości kariostatyczne (hamujące próchnicę butelkową).

Pierwszą wizytę u stomatologa dziecko powinno odbyć przed ukończeniem roku, czyli w ciągu 6 miesięcy od wyrżnięcia pierwszych zębów mlecznych.

Czarne zęby u dziecka – co robić?

Rodzice poprzez przestrzeganie zaleceń mogą znacznie przyczynić się do zapobiegania powstawaniu ubytków. Leczenie domowe próchnicy butelkowej nie jest możliwe, usuwanie próchnicy to zadanie dla stomatologa.

Leczenie próchnicy butelkowej to przede wszystkim zabiegi na najgłębszych ubytkach, zwłaszcza te, które są źródłem bólu. Zasadą jest, że jeśli występuje u dziecka zaawansowana próchnica, to stomatolog powinien dążyć do zabezpieczenia w krótkim czasie jak największej liczby ubytków.

W tym celu pedodonci (stomatolog specjalizujący się w leczeniu dzieci) stosują często tzw. tymczasowe wypełnienie terapeutyczne (ITR), co ma na celu obniżenie liczby drobnoustrojów, a tym samym redukcję ryzyka zajęcia przez próchnicę innych powierzchni zębów.

Jeśli dziecko nie współpracuje, a posiada wiele ubytków, to lekarz może zaproponować lapisowanie. To zabieg który nie zatrzymuje całkowicie procesu próchnicowego, ale go znacznie spowalnia, ponieważ aplikowane związki wysycają ubytek jonami oraz działają bakteriobójczo. Dzięki temu można zyskać na czasie, co często pozwala utrzymać zęby mleczne w jamie ustnej do czasu naturalnej wymiany uzębienia na stałe, a także uniknąć bólu. Wadą tego zabiegu jest brak estetyki leczonych w ten sposób zębów.

Ubytek musi zostać wstępnie przygotowany (nawet narzędziami ręcznymi) przez usunięciu miękkiej, zniszczonej próchnicowo zębiny. Następnie lekarz nanosi na powierzchnię ubytku azotan srebra, a na to tzw. strącalnik (płyn Lugola, eugenol lub inny związek). Oba te składniki reagują i wytrąca się srebro, które tworzy czarną powłokę na w ubytku próchnicowym.

W świetle obecnych badań naukowych ozon nie jest zalecanym środkiem w leczeniu próchnicy zębów mlecznych. Ozonowanie zmniejsza znacznie ilość bakterii w opracowanym uprzednio mechanicznie ubytku i może być stosowane przed jego wypełnieniem, jednak jako samodzielna metoda nie wystarcza.