Podwyższone ciśnienie u dzieci – przyczyny, objawy, leczenie

Ciśnienie u dzieci – od czego zależy?

Wartości ciśnienia tętniczego zmieniają się wraz z wiekiem. U młodszych dzieci stwierdza się niższe wartości ciśnienia niż u starszych dzieci. Ciśnienie tętnicze zależy nie tylko od wieku dziecka, ale także od jego płci i wzrostu. Z racji tego, że wartości ciśnienia tętniczego u dzieci zależą od wielu czynników, nie można przyjąć ustalonych wartości jako normy.

Dlatego też ciśnienie tętnicze ocenia się u nich przy pomocy siatek centylowych lub specjalnych tabel. Pomagają one w odszukaniu norm ciśnienia tętniczego odpowiedniego dla danego wieku, płci i wzrostu dziecka. Dla przykładu, oznacza to, że u dwojga dzieci tej samej płci i w tym samym wieku, lecz o różnym wzroście, takie same wartości ciśnienia tętniczego mogą oznaczać zupełnie inną diagnozę. I tak, u dziecka niższego może to być to nadciśnienie, a u tego o wyższym wzroście dana wartość stanowić będzie normę.

Po dokonaniu pomiaru ciśnienia tętniczego u dziecka (optymalnie po uśrednieniu trzech pomiarów) lekarz może rozpoznać:

• prawidłowe ciśnienie tętnicze – gdy wartości ciśnienia skurczowego i rozkurczowego mieszczą się poniżej 90 centyla (tytułem przypomnienia: jeśli wartość znajduje się na 90 centylu, oznacza to, że 90% dzieci w danym wieku czy danej płci prezentuje niższe wartości danego parametru);
• ciśnienie wysokie prawidłowe (tzw. stan przednadciśnieniowy) – gdy wartości skurczowego i rozkurczowego ciśnienia tętniczego mieszczą się między 90 a 95 centylem;
• nadciśnienie tętnicze – gdy wartości znajdują się powyżej 95 centyla;
• nadciśnienie tętnicze białego fartucha – jest to szczególna sytuacja, gdy pomiary wykonywane przez służbę zdrowia wskazują na nadciśnienie, a pomiary domowe są prawidłowe (najbardziej wiarygodny jest ambulatoryjny całodobowy pomiar ciśnienia tętniczego, tzw. ABPM).

Niezwykle ważna jest technika pomiaru ciśnienia u dziecka. Maluch powinien być spokojny (np. niemowlęta w trakcie karmienia lub podczas snu), mankiet ciśnieniomierza powinien obejmować 2/3 długości ramienia i powinien się znajdować na wysokości serca. Lekarz dokonuje kilku pomiarów (2–3) w odstępie około 1 minuty. Przynajmniej raz pacjent powinien mieć wykonany pomiar na wszystkich czterech kończynach.

Nadciśnienie tętnicze u dzieci często jest bezobjawowe (oczywiście oprócz skrajnych sytuacji, kiedy szybko dochodzi do dużego wzrostu jego wartości lub dołączają się objawy wynikające z choroby powodującej nadciśnienie – dlatego właśnie nadciśnienia wtórne przebiegają bardziej burzliwie niż pierwotne).
Stopniowo rozwijające się nadciśnienie samoistne może nie dawać ewidentnych objawów (dzieci mogą uskarżać się np. na bóle głowy), organizm stopniowo adaptowany do wyższych wartości ciśnienia po prostu przyzwyczaja się. Konkretne objawy wynikają już z powikłań, które pojawiły się w organizmie w odpowiedzi na nieprawidłowe wartości ciśnienia.

Zobacz też: Błonica – co to za choroba?

Nadciśnienie u dziecka – pierwotne i wtórne

Nadciśnienie tętnicze może być pierwotne lub wtórne.

• Pierwotne – jest to nadmierny wzrost ciśnienia tętniczego bez uchwytnej, dotychczas jeszcze nie wyjaśnionej jednoznacznie przyczyny.
• Wtórne – jest też często zwane objawowym dlatego, że nie stanowi ono samo w sobie pierwotnej choroby, ale jest jedynie wtórnym objawem i następstwem stanu chorobowego, w przebiegu którego dochodzi do wzrostu wartości ciśnienia tętniczego.

U dzieci dominuje nadciśnienie tętnicze wtórne, stanowiąc aż 95% przyczyn nadciśnienia tętniczego w wieku rozwojowym. Wzrost częstości występowania nadciśnienia tętniczego pierwotnego obserwuje się u dzieci starszych i młodzieży. Dla odmiany u dorosłych dominuje nadciśnienie tętnicze pierwotne, natomiast nadciśnienie wtórne stanowi zaledwie 5 % przypadków.

Jakie są przyczyny nadciśnienia u dzieci?

Przyczyny nadciśnienia tętniczego są ściśle zależne od wieku dziecka:

• noworodki i niemowlęta – wrodzone wady nerek i naczyń nerkowych, koarktacja aorty, zakrzep tętnicy nerkowej, zapalne choroby nerek, guzy nerek, hiperkalcemia (wzrost stężenia wapnia we krwi);
• 1.–6. rok życia – zapalne choroby nerek, zmiany strukturalne w obrębie miąższu nerek, koarktacja aorty, wady naczyń nerkowych, hiperkalcemia, choroby tarczycy;
• 6.–10. rok życia – zwężenie tętnicy nerkowej, choroby tarczycy, zapalne choroby nerek, guz chromochłonny, neurofibromatoza, nadciśnienie tętnicze pierwotne;
• powyżej 10. roku życia – nadciśnienie tętnicze pierwotne, choroby zapalne miąższu nerek.

Objawy nadciśnienia tętniczego u dzieci

Podwyższone ciśnienie tętnicze u dziecka często nie daje żadnych objawów, a chore dzieci można zidentyfikować dopiero na podstawie pomiaru ciśnienia i właściwej interpretacji jego wyniku. Według zaleceń każde dziecko powyżej 2. roku życia powinno mieć wykonany pomiar wartości ciśnienia tętniczego.

Do objawów nadciśnienia u dziecka zaliczamy:

• bóle głowy;
• brak przyrostu masy ciała;
• u niemowląt – niewydolność oddechowo-krążeniową;
• w fazie zaawansowanej choroby – wymioty, nudności, niechęć do jedzenia, zaburzenia widzenia, zawroty głowy, niepokój, pobudzenie, zaburzenia świadomości.

W przypadku złożonych zespołów chorobowych przebiegających z wysokim ciśnieniem u dziecka mamy do czynienia z poniższymi zespołami objawów:

• bladość błon śluzowych, obrzęki twarzy i kończyn, zaburzenia mikcji, wielomocz, przebyte ZUM, moczenie nocne – choroby nerek;
• bladość, nadmierna potliwość, napadowe zaczerwienienia twarzy – guz chromochłonny;
• plamy „cafe au lait”, guzki podskórne – neurofibromatoza;
• szyja płetwiasta, niska linia owłosienia, szeroko rozstawione sutki, niskorosłość – zespół Turnera;
• twarz księżycowata, trądzik, rozstępy na skórze, otyłość tułowia – zespół Cushinga;
• szmer w nadbrzuszu – zwężenie tętnicy nerkowej;
• guz w jamie brzusznej – np. proces rozrostowy w obrębie nerek;
• niedowłady kończyn dolnych, zaburzenia mikcji, pęcherz neurogenny – uszkodzenia w obrębie kręgosłupa i rdzenia kręgowego.

Diagnostyka nadciśnienia tętniczego

Rozpoznanie nadciśnienia tętniczego u dzieci opiera się na podstawie trzech niezależnych pomiarów jego wartości u dziecka. Według definicji, jaka można odnaleźć w publikacjach, nadciśnienie tętnicze to stan, w którym średnie wartości ciśnienia skurczowego i/lub rozkurczowego, ocenione na podstawie minimum trzech niezależnych pomiarów są większe lub równe 95-mu centylowi, dla płci, wieku i wzrostu dziecka.

• Poniżej 90 cc – ciśnienie tętnicze prawidłowe.
• Pomiędzy 90 a 95 cc lub powyżej 120/80 mm Hg (nawet gdy poniżej 90 cc) – wyróżniamy stan przednadciśnieniowy u dziecka.
• Pomiędzy 95 a 99 cc + 5 mm Hg, stopień I, łagodne nadciśnienie tętnicze.
• Powyżej 99 cc + 5 mm Hg, stopień II nadciśnienia.
• Powyżej 99 cc + 30 mm Hg, ciężkie nadciśnienie tętnicze.
• Nadciśnieniowe stany pilne – zagrażające niewydolnością narządową w przebiegu nadciśnienia tętniczego.
• Nadciśnieniowe stany nagłe – uszkodzenia narządowe w przebiegu nadciśnienia z koniecznością natychmiastowej interwencji.

Warto zaznaczyć, że warunkiem dokonania prawidłowego pomiaru u dziecka jest zapewnienie mu spokoju i poczucia bezpieczeństwa. Maluch musi przyjąć prawidłową pozycje ciała. Z kolei szerokość mankietu, jakim dokonuje się pomiaru, to 2/3 długości ramienia i 80% jego obwodu.

Do czynników które mogą zakłócić prawidłowy pomiar i zawyżyć wartości ciśnienia tętniczego, zaliczymy:

• wpływ osoby dokonującej pomiaru, jest to tak zwany „zespół białego fartucha”,
• wypełniony pęcherz moczowy,
• niedostatek snu,
• wcześniejsza defekacja,
• zbyt mocne uciśnięcie tętnicy ramiennej (ból może powodować podniesienie wartości ciśnienia),
• zbyt wąski mankiet.

Leczenie nadciśnienia tętniczego u dzieci

Wstępne postępowanie lecznicze obejmuje zmianę diety i zwiększenie aktywności fizycznej. U dzieci z nadwagą lub otyłością należy zmodyfikować bilans energetyczny.

W tym celu należy zmniejszyć liczbę przyjmowanych kilokalorii – dziecko powinno spożywać posiłki ubogokaloryczne, regularnie, zrezygnować z pokarmów i napojów z dodatkiem cukrów. Zalecenia dietetyczne obejmują także ograniczenie spożycia sodu. Bardzo popularna w ostatnim czasie stała się dieta DASH. Jest to program żywieniowy, którego wprowadzenie skutecznie obniża ciśnienie tętnicze. Opiera się ona na zasadach kuchni śródziemnomorskiej.

Konieczne jest zwiększenie aktywności fizycznej. Jest to jedna z najważniejszych, niefarmakologicznych metod leczenia nadciśnienia tętniczego. W zależności od wieku i ogólnego stanu zdrowia, mały pacjent może rozpocząć przygodę z bieganiem, dłuższymi spacerami, pływaniem czy jazdą na rowerze. Zalecany jest wysiłek umiarkowany lub intensywny trwający około 60 minut na dobę. Warto, by mały pacjent ograniczył czas spędzany przed telewizorem i komputerem do maksymalnie 2 godzin na dobę.

Wskazania do stosowania leczenia farmakologicznego nadciśnienia tętniczego u dzieci obejmują przypadki wtórnego nadciśnienia tętniczego i braku pozytywnej odpowiedzi (obniżenia wartości ciśnienia) na modyfikacje stylu życia. Leczenie farmakologiczne (podobnie jak u dorosłych) może być rozpoczęte jednym z leków z zaakceptowanych do stosowania u dzieci. Są to leki należące do następujących grup: ACE inhibitory (inhibitory konwertazy angiotensyny), antagoniści receptora angiotensyny II, antagoniści kanału wapniowego.

W nadciśnieniu tętniczym u dzieci niezwykle ważne jest używanie jak najmniejszej ilości soli (dzienne jej spożycie u dzieci nie powinno przekraczać 0,75 g/dobę w wieku 1–3 lata, 1,0 g/dobę w wieku 4–6 lat i 1,2 g/dobę w wieku 7–9 lat; u starszych dzieci i dorosłych wartość ta wynosi 1,5 g/dobę). Optymalnie byłoby w ogóle nie dosalać dzieciom posiłków, ponieważ sól zawarta w produktach codziennie przez nie spożywanych, jak pieczywo, wędliny czy ser żółty, praktycznie pokrywa dobowe zapotrzebowanie.

Kontrola dziecka z nadciśnieniem tętniczym

Nadciśnienie tętnicze u dzieci wiąże się z różnymi powikłaniami narządowymi. Dlatego dziecko chorujące na nadciśnienie musi być okresowo badane przez:

• okulistę (celem oceny dna oka, ponieważ nadciśnienie predysponuje do zmian w siatkówce);
• kardiologa (w nadciśnieniu może dojść do powiększenia lewej komory, konieczne jest okresowe wykonanie echa serca);
• nefrologa (w przebiegu nadciśnienia może pojawić się białko w moczu).

Celem leczenia w nadciśnienia u dzieci jest obniżenie wartości ciśnienia tętniczego poniżej 95 percentyla, z wyjątkiem tych przypadków, w których ciśnienie tętnicze powinno być obniżone poniżej 90 percentyla, czyli w przypadku współistnienia cukrzycy, a także przewlekłej choroby nerek.

Czy wysokie ciśnienie jest groźne dla dziecka?

Nieleczone lub nieprawidłowo leczone wysokie i podwyższone ciśnienie u dziecka stanowi źródło groźnych powikłań. Groźne dla pacjenta są zarówno konsekwencje przewlekłego nadciśnienia, jak i powikłania ostre.

Wśród przewlekłych powikłań nadciśnienia tętniczego można wyróżnić:

• niewydolność serca – przerost lewej komory serca, zaburzenie czynności skurczowej i rozkurczowej,
• miażdżycę,
• chorobę niedokrwienną serca,
• wzrost ryzyka udaru mózgu oraz przejściowych napadów niedokrwienia mózgu,
• nefropatię (niewydolność nerek),
• retinopatię (zmiany w siatkówce oka).

Powikłaniami ostrymi wysokiego i podwyższonego ciśnienia u dziecka mogą być np.:

• ostra niewydolność serca,
• encefalopatia nadciśnieniowa (zaburzenie czynności ośrodkowego układu nerwowego związane z nagłym podwyższeniem ciśnienia tętniczego),
• obrzęk mózgu.

Ze względu na ryzyko poważnych powikłań, należy zadbać o prawidłowe leczenie dziecka z nadciśnieniem tętniczym. Konieczne jest stosowanie się do zaleceń lekarza, regularne przyjmowanie leków, zadbanie o optymalizację masy ciała i zdrowy styl życia.