Dziecko nie chce spać – jakie mogą być przyczyny?

Sen dziecka

W zależności od wieku, zapotrzebowanie na sen u dzieci różni się, różnią się także problemy ze snem u dziecka, na które napotykają rodzice. Począwszy od noworodka i niemowlęcia, które budzi się kilkukrotnie w nocy (najczęściej z powodu głodu lub ząbkowania), poprzez zbuntowanego kilkulatka, który chciałby sam zadecydować, kiedy pójdzie spać, aż po zestresowanego np. pójściem do szkoły ucznia, którego problemy ze snem mają już inne podłoże.

Fazy snu

Sen składa się z dwóch faz, które przechodzą jedna w drugą wiele razy w ciągu jednej nocy:

• faza REM (rapid eye movement – szybki ruch gałek ocznych) – jest to sen lekki, w którym pojawiają się sny; jest to newralgiczny moment, w którym dziecko najczęściej się wybudza,
• faza NREM (non-rapid eye movement – wolny ruch gałek ocznych) – to sen znacznie bardziej „twardy”.

Przeczytaj też: Budzenie się w nocy – przyczyny, jak leczyć?

Najczęstsze problemy ze snem u dzieci

Najczęściej problem ze snem u dziecka polega na trudności z zaśnięciem – standardowo powinno to trwać około 20 minut (15–30 minut). Trudność może polegać na tym, że dziecko chce zasnąć, ale nie może (z powodu np. lęku przed ciemnością) lub na tym, że dziecko nie chce się położyć spać o godzinie jaką próbują wyegzekwować rodzice.

Gdy dziecko nie chce spać, mówi się o tzw. bezsenności behawioralnej. Upraszczając, może to polegać na braku „usypiających rytuałów”, np. kojącej obecności rodzica, ściszonego głosu, przyciemnionego światła w pokoju – bez nich dziecko ma problem z zaśnięciem lub wybudza się w nocy.

Innym wariantem tej bezsenności jest manifestowanie swojej niezależności przez dziecko i testowanie rodziców – w ten sposób ustalone zasady chodzenia spać są naginane przez dzieci, a niekonsekwencja w ich egzekwowaniu przez rodziców jeszcze pogarsza sytuację. Jest oczywiście wiele innych czynników spustowych, które powodują problemy z zasypianiem u dzieci, poniżej zostanie omówionych kilka z nich.

Przeczytaj też: Mówienie przez sen – przyczyny

Nocne lęki u dziecka

Lęk w czasie snu u dziecka może być wywołany wieloma bodźcami, począwszy od braku obecności rodzica obok dziecka, poprzez lęk przed ciemnością, wyimaginowanymi potworami czy zwykłymi dźwiękami, które w nocy, w dziecięcej wyobraźni urastają do rangi przerażających odgłosów.

Problemy z tym, gdy dziecko nie chce spać wynikają z pewnej niedojrzałości ośrodkowego układu nerwowego i trudności w odróżnieniu rzeczywistości od tego, co się dziecku wydaje – dziecko ma trudność z tym, żeby zracjonalizować swoje odczucia, impulsy. Cień, który układa się w kształt potwora, nie może przecież rzeczywiście być potworem – dla rodzica jest to oczywiste, natomiast dla dziecka już nie. Przestraszone w ten sposób dziecko nie potrafi uspokoić się samo, potrzebuje do tego obecności rodzica, który przytuli, pocałuje lub poda ulubioną przytulankę. Około 5-6. roku życia mózg dziecka nabiera pewnej dojrzałości, która może mu pozwolić na stopniowe rozprawianie się z generującymi lęki wytworami własnej fantazji.

Czy długotrwały brak snu u dziecka może być groźny?

Natomiast długotrwały brak snu u dziecka może prowadzić do poważnych konsekwencji, nie tylko zaburzeń zachowania czy labilności emocjonalnej, ale i gorszych wyników w nauce, problemów z pamięcią, a także, co ciekawe, do otyłości.

Zaburzenia snu u dzieci – dlaczego dziecko ma problemy ze snem?

Zły czas snu i zapotrzebowanie na sen

Czasami rodzice, nie wiedząc ile snu potrzebuje ich dziecko, wymagają od niego, aby spało dłużej niż ono by chciało, narzucając najczęściej zbyt wczesną porę pójścia spać. Dziecko, które zbyt wcześnie zostanie położone spać, leżąc znudzone w łóżku ma większą szansę na to, że jego myśli zaczną krążyć wokół różnych sytuacji generujących w nim lęki. Rozwiązaniem jest więc, aby rodzice zapoznali się z tym, ile snu rzeczywiście potrzebuje ich dziecko i jakie są objawy niedoboru snu u dzieci.

Zapotrzebowanie dziecka na sen

• u noworodka wynosi około 16–18 godzin,
• u niemowlęcia jest to około 14 godzin,
• do 2 roku życia oscyluje wokół 13–14 godzin,
• od 3 roku życia wynosi ono około 11 godzin,
• u 8–10-latka wystarczy już 10 godzin snu,
• u starszych dzieci - około 9 godzin.

Należy pamiętać, że są to wartości uśrednione i każde dziecko może mieć inne potrzeby, których ocena pozostaje w rękach czujnie obserwującego dziecko rodzica.

Przemęczenie a sen

Zmęczenie wynikające z niewystarczającej ilości snu może objawiać się u dzieci dość podstępnie. O ile powszechne objawy niewyspania, takie jak:

• trudności w koncentracji,
• problemy z obudzeniem się rano,
• senność w ciągu dnia,

są łatwe do rozpoznania, to zaburzenia zachowania czy nadaktywność już nie brzmią jak typowy objaw niewyspania.

Zaburzenia snu a ADH

Co ciekawe, brak koncentracji i swego rodzaju nadaktywność to objawy ADHD (zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi). Uważa się, że część dzieci zdiagnozowanych jako cierpiące na ADHD tak naprawdę cierpi z powodu braku wystarczającej ilości snu. Oczywiście nie jest to proste w rozróżnieniu, ponieważ samo ADHD może także powodować problemy ze snem, a brak snu nie zawsze objawia się jak ADHD.

Zaburzenie rytmu dobowego

Do zaburzeń rytmu dobowego najczęściej przyczynia się:

• nadmierna ekspozycja na sztuczne światło wieczorem,
• niedobór światła rano.

Aby przywrócić prawidłowy rytm, należy w miesiącach jesienno-zimowych zapalać dużo światła w godzinach rannych, w razie potrzeby także w południowych czy wczesnopopołudniowych, a popołudniami i wieczorami stosować mniej intensywne oświetlenie.

Około 2–3 godzin przed snem należy także unikać czynności pobudzających, jak np. wysiłku fizycznego, korzystania z komputera (szczególnie dotyczy to gier komputerowych) lub oglądania telewizji.

Stres

Możliwym bodźcem generującym problemy ze snem jest stres, jakiego dziecko doświadcza w szkole, w związku z problemami w nauce, czy konfliktami z rówieśnikami.

Także sytuacje domowe (np. kłótnie między rodzicami czy pojawienie się rodzeństwa) mogą być dla dziecka źródłem silnych emocji. A hormony uwalniane w związku ze zdenerwowaniem utrzymują się w organizmie na tyle długo, że mogą powodować problemy z zaśnięciem.

Kofeina

Około 2–3 godziny przed snem należy unikać napojów zawierających kofeinę. Należy pamiętać, że poza kawą czy herbatą kofeina znajduje się także w:

• wielu słodzonych napojach gazowanych,
• w napojach energetyzujących,
• w czekoladzie (spożywanie jakichkolwiek słodyczy przed snem również nie jest zalecane, ze względu na pobudzające działanie zawartego w nich cukru).

Telewizja i komputer

Liczne badania potwierdziły, że oglądanie telewizji przez dzieci (głównie przed snem, ale także w ciągu dnia) wiąże się z pojawieniem się problemów ze snem. Dotyczy to także oglądania biernego, czyli samego tylko przebywania w pokoju, gdzie np. dorośli oglądają telewizję.

Osobnym problemem jest oglądanie filmów czy kreskówek zawierających treści mogące budzić w dzieciach strach, co często przekłada się na pojawienie się lęków nocnych.

Podobny efekt wywołuje ekspozycja przed snem na komputer, a w szczególności gry komputerowe generujące w dzieciach często silne emocje, nie pozwalające im potem zasnąć.

Problemy ze snem u dzieci – inne przyczyny

Oczywiście nie można pominąć problemów ze snem, wynikających z problemów somatycznych, jak np.:

• kolka u niemowląt,
• wszelkie dolegliwości bólowe – bóle brzucha czy głowy, bolesne ząbkowanie,
• gorączka,
• refluks żołądkowo-przełykowy,
• alergie,
• bezdech senny ,
• przeziębienie i infekcje dróg oddechowych,
• zapchany nos ,
• moczenie nocne.

Również każdy dyskomfort, np. uczucie głodu, pragnienia, mokra pieluszka, brak komfortu termicznego (za ciepło, za zimno) czy hałas może utrudnić proces zasypiania.

Jak sobie radzić z problemami z zaśnięciem u dziecka?

Pierwszym krokiem w sytuacji, gdy dziecko nie chce spać, jest zidentyfikowanie problemu. Z dziećmi kilkuletnimi i starszymi rodzic może porozmawiać i spróbować dowiedzieć się, co się dzieje i co leży u podłoża problemu.

Należy rozważyć, czy zaistniały w ostatnim czasie jakieś przyczyny stresowe. Jeśli dziecko przejawia różnego rodzaju lęki, należy spokojnie z nim o tym porozmawiać, spróbować zracjonalizować obawy, wytłumaczyć, że należy odróżniać fantazję od rzeczywistości.

Gdy dziecko nie chce spać, ponad wszystko należy jednak być przy nim, ponieważ, jak wspomniano wyżej, w pewnym wieku nie jest ono w stanie samo poradzić sobie z nękającymi je lękami i potrzebuje bliskości rodzica (lub babci, dziadka, opiekuna).

Dziecko nie chce spać - co robić?

Istnieje jednak kilka podstawowych zasad, których przestrzeganie rozwiązuje kłopoty z zasypianiem u dzieci:

• czas zasypiania dziecka powinien zawierać powtarzające się elementy, swego rodzaju rytuały, które dają dziecku poczucie bezpieczeństwa, np. kąpiel, przygaszone światło, spokojny, ściszony głos rodzica, kołysanka czy czytanie bajki, ulubiona przytulanka, buziak na dobranoc itp.;
• czas pełnienia wyżej wymienionych rytuałów powinien być – w miarę możliwości – stały;
• zasypianie nie może kojarzyć się dziecku z czymś niemiłym, stąd nie należy np. używać pójścia spać jako kary;
• dziecko powinno unikać wysiłku fizycznego, oglądania telewizji czy korzystania z komputera na 2–3 godziny przed snem; około 2 godziny przed planowanym położeniem spać zacznijmy powoli wyciszać dziecko, unikajmy rozbudzających zabaw, przygaśmy światło, ściszmy muzykę itp.;
• przed snem dziecko nie może spożywać produktów zawierających kofeinę (kawa, herbata, napoje gazowane, czekolada) ani słodyczy;
• można podać maluchowi preparat ziołowy ułatwiający zasypianie;
• aktywność fizyczna dziecka w ciągu dnia sprzyja dobremu zasypianiu, przebywanie na świeżym powietrzu działa bardzo korzystnie na jego sen;
• rodzic może pozostać w pokoju aż do uśnięcia dziecka, powinien unikać wtedy kontaktu wzrokowego, wystarczy sama jego obecność.

Gdy sytuacja w której dziecko nie chce spać przysparza dużych problemów, ma charakter przewlekły, budzi u rodziców niepokój i inne podejrzenia, należy skonsultować się z pediatrą.