Celiakia – co to? Przyczyny, objawy, badania, leczenie, dieta

Czym jest celiakia?

Celiakia (nazywana też chorobą trzewną) to schorzenie autoimmunologiczne trwające całe życie, polegające na nieprawidłowej reakcji organizmu na gluten – białko obecne w niektórych zbożach. Enteropatia dotyczy jelita cienkiego i ma związek z nieprawidłową odpowiedzią układu odpornościowego. Charakteryzuje się zaburzeniami trawienia i wchłaniania składników odżywczych ze spożytego pożywienia.

Celiakia jest chorobą autoimmunologiczną, która przejawia się stanem zapalnym tkanki wyściełającej jelita i stopniowym zanikiem kosmków jelitowych. Nie jest jednak tym samym, co nietolerancja glutenu (inaczej: nadwrażliwość lub alergia na gluten zawarty w zbożach). Przy alergii nie pojawia się uszkodzenie tkanki jelita cienkiego, a jedynie reakcja zapalna.

W literaturze często przytacza się tzw. teorię Köttgena, która wskazuje na wielopłaszczyznową genezę celiakii. Zdaniem badacza choroba trzewna to dysfunkcja nie tylko o podłożu genetycznym, istotną rolę odgrywają też czynniki środowiskowe, infekcyjne, immunologiczne oraz metaboliczne.

Choć powszechnie mówi się o związku celiakii z glutenem, w rzeczywistości choroba ma związek ze spożyciem kilku różnych białek, które zbiorczo funkcjonują pod nazwą gluten. Są to:

• gliadyna – białko obecne w pszenicy;
• sekalina – białko z żyta;
• awenina – białko z owsa;
• hordeina – białko zawarte w jęczmieniu.

Celiakię można klasyfikować na kilka sposobów. Ze względu na stopień zjadliwości i tępa destrukcyjności dla tkanki jelita wyróżnia się chorobę w postaci klasycznej, niemej i latentnej. Klasyczna postać celiakii może przybrać jedną z trzech postaci:

• pełnoobjawową;
• niepełnoobjawową (mono- lub dwusymptomatyczną);
• atypową.

Statystycznie najczęściej występującą postacią choroby jest celiakia pełnoobjawowa (około 30% wszystkich przypadków). Szacuje się, że częstość występowania celiakii to 1% populacji, a choroba występuje średnio u jednego dziecka na 15 tysięcy urodzeń. Wśród chorych na celiakię jest więcej kobiet niż mężczyzn.

Odmianą opisywanego schorzenia jest też choroba Dühringa będąca skórną postacią celiakii. Zmianom w obrębie jelit towarzyszą grudki, rumień lub pęcherzyki obecne przede wszystkim na łokciach i kolanach.

Objawy celiakii

Objawy celiakii występują w obrębie przewodu pokarmowego, ale w miarę rozwoju choroby mogą przybrać bardziej ogólnoustrojową postać. Występuje zanik kosmków jelitowych odpowiedzialnych za wchłanianie składników odżywczych, pojawia się też narastające osłabienie organizmu wynikające z zaburzeń przyswajania.

Typowe symptomy choroby trzewnej w postaci pełnoobjawowej to:

• bóle brzucha;
• bóle głowy;
• wzdęcia;
• przewlekła biegunka;
• utratę masy ciała;
• spadek łaknienia
• neuropatia obwodowa (zaburzenia neurologiczne).

Objawem, który pojawia się rzadko (głównie u małych dzieci, kiedy do diety zbyt wcześnie wprowadzono gluten) jest tzw. kryza celiakalna, czyli obfita biegunka, którą trudno jest powstrzymać, prowadząca do osłabienia organizmu. Objawom ze strony układu pokarmowego często towarzyszą też zaburzenia na tle psychicznym, jak nastroje depresyjne, a także ogólne zmęczenie, bóle kostne, obrzęki, a u kobiet – zaburzenia cyklu menstruacyjnego.

Zaniedbana celiakia jest odpowiedzialna też za szereg objawów wtórnych, w tym hipowitaminozę, hipokalcemię, hipoproteinemię, objawy niedoboru żelaza oraz niedokrwistość. Osoby borykające się z celiakią mogą też wykształcić u siebie alergię wtórną na inne składniki pokarmowe (np. białko mleka krowiego). Szacuje się, że występowanie celiakii podobnie jak niektóre autoimmunologiczne choroby wątroby (np. wrzodziejące zapalenie jelita cienkiego) zwiększają ryzyko zapadalności na raka jelita grubego. U chorych objawy występują po spożyciu glutenu, dlatego tak ważne jest, aby spożywać produkty bezglutenowe.

Postać niema jest bardziej podstępna niż jawna. U osoby chorej nadal pojawiają się zmiany fizjologiczne w strukturze jelita cienkiego, we krwi obecne są też markery stanu zapalnego, ale nie pojawiają się wcale (lub prawie wcale) charakterystyczne objawy celiakii jawnej. W przebiegu celiakii niemej u chorego występuje najczęściej:

• niedokrwistość;
• niedobór witaminy K;
• wczesna osteoporoza oraz zwiększona łamliwość kości;
• zaburzenia płodności;
• podwyższony poziom cholesterolu.

W przypadku celiakii latentnej nie dochodzi do zmian morfologicznych w budowie jelita. Badania krwi nie wykazują też stanu zapalnego. Taki stan potrafi utrzymywać się przez wiele lat, a następnie nagle zmienić się z powodu czynników środowiskowych, np. stres, ciąża czy stany zapalne przewodu pokarmowego.

Celiakia często występuje razem z innymi chorobami autoimmunologicznymi, takimi jak choroby tarczycy czy cukrzyca

Diagnostyka celiakii

Potwierdzenie lub wykluczenie celiakii wymaga kilkuetapowego postępowania. W diagnostyce celiakii istotną rolę odgrywa zaangażowanie lekarza prowadzącego oraz dokładne przeprowadzenie wywiadu z pacjentem i ustalenie od jak dawna, z jakim natężeniem i w jakich okolicznościach manifestują się symptomy sugerujące celiakię. Wiele z objawów klinicznych ma charakter mało specyficzny, łatwo jest przypisać je do różnego rodzaju zaburzeń gastrycznych (np. choroby refluksowej przełyku), a nawet reakcji na stres.

Istotną rolę w diagnostyce choroby trzewnej odgrywa przeprowadzenie biopsji jelita cienkiego. Fragmenty tkanek pobierane są podczas badania gastroskopowego bezpośrednio z dwunastnicy, a następnie przekazywane do badań histopatologicznych w celu potwierdzenia zmian w błonie śluzowej jelita cienkiego.

Zapalenie jelita cienkiego można potwierdzić też w wyniku badań laboratoryjnych. Na predyspozycję do zachorowania na celiakię wskazują też allele genów HLA DQ2/DQ8. Wykazano, że nawet u 90% pacjentów we krwi pojawiają się przeciwciała charakterystyczne dla celiakii. Na potrzeby diagnostyki szczególne znaczenia mają:

• przeciwciała przeciwgliadynowe;
• przeciwciała antyendomyzjalne;
• przeciwciała przeciwko transglutaminazie tkankowej.

Rozpoznanie celiakii wymaga przeprowadzenia minimum dwóch różnych testów z uwagi na ich zmienną czułość. Obecność przeciwciał to nie wszystko. Testy z krwi często wykazują niskie stężenie m.in. leukocytów i erytrocytów, hemoglobiny, żelaza, sodu, potasu, magnezu, miedzi, cynku i kwasu foliowego.

W diagnostyce choroby trzewnej stosuje się też klasyfikacje Marsha-Oberhubera (choroba ma przypisany typ od 0 do 4) oraz Corazza (celiakia może mieć stopień od A do B2).

Jak wygląda leczenie celiakii?

Leczenie celiakii polega na wprowadzeniu diety bezglutenowej i sprowadza się do unikania kontaktu z alergenem. Produkty zawierające gluten należy wyeliminować do końca życia.

Kupując żywność należy zwrócić uwagę, czy na opakowaniu produktu nie zamieszczono informacji, że w tym samym zakładzie produkuje się produkty mogące zawierać gluten. Na szczęście dzisiaj produkty bezglutenowe można kupić z łatwością, a ich cena nie musi wiele różnić się od tradycyjnego pożywienia. Istotna jest też właściwa podaż witamin i mikroelementów, aby pomimo występowania zaburzeń wchłaniania, nie dopuścić do m.in niedoboru żelaza.

Badania potwierdzają, że przy konsekwentnym zastosowaniu diety bezglutenowej udaje się cofnąć zmiany w obrębie błony śluzowej jelita cienkiego nawet u 85% pacjentów, przy czym ustępują one znacznie szybciej u dzieci niż u dorosłych. Ścisła dieta bezglutenowa jest bardzo ważna, ponieważ spożycie nawet niewielkiej ilości żywności, która zawiera gluten (wystarczy 10 mg glutenu w przeliczeniu na gliadynę) może skutkować nawrotem objawów choroby. Zaleca się, aby osoby na diecie bezglutenowej korzystały nawet z osobnych desek do krojenia pieczywa czy sztućców, które nie mają kontaktu z alergenem.

Kiedy włączyć gluten do diety dziecka?

Według aktualnych wytycznych zaleca się włączenie glutenu do diety małego dziecka na tym samym etapie, kiedy rozpoczyna się rozszerzanie diety, czyli między 4. a 12. miesiącem życia. Podanie glutenu zarówno wcześniej, jak i później zwiększa ryzyko zachorowania na chorobę trzewną w przyszłości.

Dieta przy celiakii – o czym trzeba pamiętać?

Celiakia wymaga stosowania przez całe życie diety bezglutenowej. Jak się jednak okazuje, ponad połowa chorych nie kontroluje zawartości glutenu w spożywanych pokarmach, a aż 25% osób spożywa jego niewielkie ilości nieświadomie. Szczególną uwagę należy zwrócić na produkty zbożowe. Wśród tych zawierających gluten można wymienić m.in.:

• pszenicę, jęczmień, orkisz, pszenżyto (alternatywa: kukurydza, ryż, proso, gryka, amarantus);
• mąki: pszenna, jęczmienna, owsiana, żytnia (alternatywa: kukurydziana, gryczana, jaglana);
• kasze: manna, bulgur, kuskus (alternatywa: kukurydziana, gryczana, kasza jaglana);
• płatki: żytnie, owsiane, jęczmienne (alternatywa: kukurydziane, ryżowe, gryczane);
• makarony: pszenny, żytni, razowy (alternatywa: przygotowane z mąki bezglutenowej).

Należy też zwrócić uwagę na dodatki glutenowe w wędlinach, przecierach warzywnych, panierach oraz napojach. Niedozwolony jest też tradycyjny proszek do pieczenia, a więc i wszystkie wypieki z jego użyciem (obecnie dostępny jest specjalny proszek do pieczenia który nie zawiera glutenu).

Życie z nietolerancją glutenu jest skomplikowane, ale nieleczona celiakia stwarza realne zagrożenie dla zdrowia i życia pacjenta. Rozpoznanie choroby powinno skłonić chorego do jak najszybszego wdrożenia i ścisłego przestrzegania diety bezglutenowej.